Osoby

LESZCZYŃSKI Jerzy Józef (6 lutego 1884 Warszawa – 9 lipca 1959 Warszawa), aktor, reżyser.

Był synem Bolesława Leszczyńskiego i Honoraty Leszczyńskiej z Rapackich, mężem Izydory z Schillerów, używającej pseud. scen. Anna Belina (ślub 28 czerwca 1905 w Krakowie), później aktorki Leokadii Pancewicz (ślub 18 grudnia 1924 w Warszawie).

Do szkoły chodził w Krakowie, potem w Warszawie, gdzie mieszkał z rodzicami od 1895. Uczęszczał do Klasy Dramatycznej przy Warsz. Tow. Muzycznym, ale jej nie ukończył, ponieważ bez zgody kierownictwa szkoły organizował przedstawienia z udziałem swych kolegów (m.in. w Siedlcach).

Debiutował w małej roli w czerwcu 1902 w warsz. t. ogr. Bagatela jako aktor zespołu H. Grabińskiego, z którym wyjechał na następny sez. do Łodzi. 9 czerwca 1903 debiutował w WTR w roli Zdzisia Komornickiego (W odmęcie), ale nie został zaangażowany i wyjechał z Warszawy. 22 sierpnia 1903 wystąpił po raz pierwszy w t. krak. jako Rycerz (Bolesław Śmiały); zaangażowany na stałe, pracował tu przez dziewięć sezonów. W 1910 występował gościnnie w T. Nowym w Warszawie. W 1912 został zaangażowany przez A. Szyfmana i uczestniczył w objeździe jego zespołu odwiedzając m.in. Kijów, Mińsk Litewski i Petersburg; od 29 stycznia 1913 do końca sez. 1913/14 występował z tym zespołem w nowo otwartym T. Polskim w Warszawie.

Wybuch I wojny światowej zastał go w Sopocie, skąd przez Berlin przedostał się do Krakowa. Od grudnia 1914 do stycznia 1916 grał w krak. T. im. Słowackiego. Od 1916 stale występował w Warszawie: w T. Polskim (pierwsza poł. 1916, 1918–21, 1922/23, 1924/25, 1926–31). T. Letnim (1916–17, 1926), T. Rozmaitości (1917–18), T. Komedia (1924), T. Narodowym (1925/26, 1931–34), od 1934 na scenach TKKT. W tym okresie wyjeżdżał również na występy gościnne, m.in. do Krakowa (1916, 1921, 1925, 1930 – T. im. Słowackiego), Katowic (1925) i Lwowa (1926).

Podczas II wojny świat. wystąpił w jednej roli w T. Miasta Warszawy, ale zorientowawszy się w jego charakterze więcej z t. jawnymi nie współpracował i był kelnerem w kawiarni „U aktorek”.

Po powstaniu warsz. znalazł się w Krakowie i już od marca 1945 występował w T. im. Słowackiego. W 1946 był na występach gościnnych w T. Wojska Polskiego w Łodzi i w T. im. Wyspiańskiego w Katowicach. W sez. 1947/48 występował w T. Powszechnym TUR i T. im. Słowackiego w Krakowie, potem w Warszawie: w sez. 1948/49 w T. Rozmaitości, a od 1949 do końca życia w T. Polskim. W 1954 wyjeżdżał z zespołem T. Polskiego na występy gościnne do Moskwy i Kijowa, a w 1955 z zespołem krak. T. im. Słowackiego do Paryża. Dwukrotnie obchodził jubileusze, oba w Warszawie: 19 października 1933 trzydziestolecia, a 12 lipca 1952 pięćdziesięciolecia pracy scenicznej. Występował w kilku filmach, a w 1956 przygotowano film dokumentalny o nim.

Wysoki, świetnie zbudowany, smagły brunet o wrodzonym wdzięku i niepowszedniej elegancji, szybko się wybił w t. krak. w rolach amantów. „Tak piękny jak on mógł być tylko Wilde lub Douglas” – wspominał L. Schiller. „Był dla nas królem i wyrocznią mody”. W młodości żywo interesował się najnowszymi zdobyczami realizmu, co łączono z wpływem jego dziadka, W. Rapackiego. Pierwszą wybitną rolą, jaką odegrał w t. krak., był oryginalnie ujęty Pan Młody w Weselu (1905). Za swego mistrza uważał wówczas K. Kamińskiego, „choć akceptował tylko cząstkę jego wspaniałej doktryny realistycznej” (L. Schiller). Charakteryzował się z umiarem, kult stylu równoważył w nim zainteresowania charakterologiczne; tę cechę przypisywano z kolei wpływowi jego rodziców.

Nie był tak wszechstronny jak jego ojciec. „Demoniczność nie leży w jego naturze” – orzekł K. Irzykowski ujrzawszy w jego wykonaniu Mefista (Faust), choć w całości rolę ocenił pozytywnie: L. miał jego zdaniem „ów humor wyższości, którym Goethe obdarzył swego diabła”. Z temperamentu aktor komediowy, podbił Warszawę w 1913 rolą Bardosa (Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale). Ta kreacja dała mu w stolicy popularność: „ogłupiałam z zachwytu nad młodym Jerzym Leszczyńskim” – napisała o niej M. Dąbrowska (Warszawa naszej młodości, Warszawa 1954, s. 58). Jednak jeszcze tego samego roku zaskoczył publiczność warsz. świetną rolą Marka Antoniusza (Juliusz Cezar). Tu wyzyskał atuty, z których słynął potem do końca życia: piękny głos, świetną dykcję, poczucie frazy, rytmu i plastyki, imponującą sylwetkę „z głową jak z posągu stojącego na Kapitolu” (L.H. Morstin). Odtąd cieszył się opinią aktora o bardzo szerokiej skali. W istocie odnosił sukcesy w nader różnorodnych rolach, jak np. Wysocki (Noc listopadowa), Mulej (Książę Niezłomny), tyt. role w Koriolanie i Cyranie de Bergerac (za tę otrzymał franc. Legię Honorową), a jednocześnie jako znakomity amant farsowy. Do najlepszych ról komediowych L. należały: Zbyszko (Moralność pani Dulskiej) i Figaro (Wesele Figara). Różnorodne były także jego sukcesy po II wojnie świat.: Wistowski (Grube ryby), Król (Mazepa), Łęcki (Lalka).

Od dzieciństwa wzrastał w kulcie Fredry. „Fredrę, a zwłaszcza Zemstę – wyznał w pamiętniku – umiałem wcześniej niż pacierz”. Jako aktor gorliwie podtrzymywał ten kult, walcząc o czystość stylu fredrowskiego, wypowiadając się wielokrotnie w tej sprawie w mowie i w piśmie.

Uchodził też za jednego z najlepszych znawców wiersza w komediach Fredry. Sam mówił go wg określenia Boya „brylantowo”, powszechnie uważany za jednego z najlepszych wykonawców Fredry.

Jego dorobek obejmował w tej dziedzinie piętnaście ról. W niektórych komediach zmieniał role w miarę upływu lat, jak np. w Zemście, w której grał kolejno Wacława, Papkina i Cześnika. Jego najsłynniejszą kreacją fredrowską był Gucio (Śluby panieńskie), grany po raz pierwszy w T. Rozmaitości (1917), potem w T. Narodowym (1926), T. Małym (1929), po raz ostatni w T. Narodowym (1936), „z nieporównaną werwą oraz ową maestrią w podaniu każdej frazy, która wywołuje raz po raz oklaski”; było to, jak twierdził Boy, zdumiewające „skojarzenie pustoty i uczucia, wykwintu i tężyzny, refleksji i ognia”. Trzykrotnie sam reżyserował Śluby panieńskie: w 1926 w T. Narodowym, w 1947 w krak. T. Powszechnym i w 1950 w T. Ziemi Opolskiej. Na swoim jubileuszu w 1933 wystąpił po raz pierwszy w roli Cześnika (Zemsta). Grał ją też kilkakrotnie po II wojnie świat. (m.in. w 1945 i 1955 w Krakowie). Fragmenty swych wspomnień publikował w czasopismach, a także w książce Z pamiętnika aktora (Warszawa 1958).

Bibliografia

Boy: Pisma t. V, Warszawa 1956; EdS VIII; Fredro na scenie; K. Irzykowski: Recenzje teatralne, Warszawa 1965; Kotarbiński: Ze świata ułudy s. 100, 272; Leszczyński (il.); Lorentowicz: T. Polski s. LXIII; PSB XVII (Z. Jabłoński), Schiller: Teatr ogromny; TE II; W. Zawistowski: Teatr warszawski między wojnami, Warszawa 1971 s. 326–330; Dz. pol. 1955 nr 76 (wywiad z J.L.), Stolica 1957 nr 12 (wywiad z L.; tu il.); Teatr 1952 nr 11 (m.in. artykuły A. Szyfmana, R. Ordyńskiego, A. Grzymaly-Siedleckiego; też il.), 1960 nr 4 (m.in. artykuły L.H. Morstina, H. Szletyńskiego; też il.), nr 15 (J. Kreczmar); Trybuna Ludu 1959 nr 191 (S.W. Balicki): Trybuna rob. 1959 nr 170 (Z. Hierowski, B. Mierzejewski).

Ikonografia

S.J. Kozłowski: Portret, karyk., akw., 1915 – MTWarszawa; K. Sichulski: L. jako „Zuzanna w kąpieli”, karyk., akw., 1916, repr. Sztuki Piękne 1931 nr 3; K. Stabrowski: L. w kostiumie Stańczyka, olej – MNWarszawa; K. Sichulski: Portret, olej, 1932 – MTWarszawa; W. Bartoszewicz: L. jako Don Diego (Cyd), akw., 1954-MTWarszawa; K. Frycz: Portret, rys., 1905 -Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); H. Barwiński: Portret, karyk., rys., ok. 1910, repr. – MTWarszawa; NN: Portret, karyk., rys., repr. Almanach, Lwów 1911 s. 135; H. Tom: Portret, karyk., rys., repr. – MTWarszawa; K. Sichulski: Portret, karyk., rys., 1917, repr. Solski: Wspomnienia; E. Głowacki: L. jako Kielbik (Polityka), karyk., rys., repr. Tyg. ilustr. 1919 nr 45/46; S. Brzozowski: Portret, karyk., rys.- MHKraków; J.P. Janowski: Portret, rys., 1945 – SPA TiF; K. Dejunowicz: L. jako Hetman Kossakowski (Horsztyński), rys., 1954, repr. – MTWarszawa; M. Kilarski: Portret, rys. – Bibl. Ossol.; K. Frycz: L. w roli (Eros i Psyche), autolit., 1904, Teka Melpomeny; Fot. pryw. i w rolach – IS PAN, MTWarszawa, SPATiF.

Filmografia

1928 – Pan Tadeusz; 1933 – Dzieje grzechu, Szpieg w masce; 1934 – Córka generała Pankratowa; 1936 – Barbara Radziwiłłówna; 1937 – Dyplomatyczna żona, Halka; 1939 – Żona i nie żona; 1948 – Ulica Graniczna; 1956 – Jerzy Leszczyński (film dokumentalny, WFD, sygn. F. 449); 1959 – PKF nr 29 A: pogrzeb J.L. i fragmenty Zemsty; 1966 – Godzina teatru (film dokumentalny, WFD, sygn. F. 1283).

Nagrania

Fragmenty ról (Juliusz Cezar, Mazepa, Grube ryby, Marcowy kawaler, Cyrano de Bergerac, Poskromienie złośnicy, Mizantrop, Panna mężatka, Wielki człowiek do małych interesów, Wyrok Zeusa, Śluby panieńskie, Horsztyński, Fortel pana Zagłoby, Dwa nadzwyczaj prawdziwe zdarzenia, Zemsta, Sąd Ozyrysa), fragmenty prozy, recytacje, wypowiedzi okolicznościowe – Teatr PR; Fragmenty ról (Cyrano de Bergerac, Juliusz Cezar, Horsztyński), recytacje, wypowiedzi okolicznościowe – Arch. Dok. Mechanicznej.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973
Zachowano konwencję bibliograficzną i większość skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Jasińska Zofia, Na scenie teatru i życia: saga rodu Leszczyńskich-Rapackich, Warszawa 2010

Mówiona encyklopedia teatru polskiego