Osoby

ur. 24 lutego 1973, Warszawa.

Reżyser, dramatopisarz, od 2013 do 2017 dyrektor Narodowego Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie.

Studiował reżyserię w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie, a następnie w Krakowie. Po ukończeniu studiów pracował m.in. jako copywriter i reżyser programów telewizyjnych, pisał także dramaty, spośród których największe uznanie zdobył Uśmiech grejpfruta, opublikowany w głośnej antologii Pokolenie porno (2003). Jego debiutem reżyserskim był Rewizor Nikołaja Gogola (Teatr im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu, 2003), którego akcję przeniósł w epokę gierkowską lat 70., nadając Gogolowskiej satyrze aktualny wydźwięk lokalny i polityczny. Zainteresowanie i uznanie, jakie wzbudził ten debiut, podtrzymały dwa przedstawienia zrealizowane na scenach wrocławskich: autorska inscenizacja Uśmiechu grejpfruta (Teatr Polski, 2003) i Lochy Watykanu według André Gide’a (Wrocławski Teatr Współczesny, 2004). Rosnącą pozycję reżysera potwierdziła oryginalna inscenizacja Hamleta Williama Shakespeare’a, zatytułowana H. (Teatr Wybrzeże w Gdańsku, 2004), wystawiona w nieczynnej i zrujnowanej Stoczni Gdańskiej. Był to Hamlet osadzony w  potransformacyjnej Polsce, ostro występujący przeciwko samozadowoleniu tych, którzy na przemianach zyskali, a zarazem zadający pytania o pamięć i tradycje narodowe. Spory rozgłos i miano prowokatora przyniosły reżyserowi kolejne spektakle ...córka Fizdejki, według Janulki, córki Fizdejki Stanisława Ignacego Witkiewicza (Teatr im. Szaniawskiego w Wałbrzychu, 2004), Mechaniczna pomarańcza według powieści Anthony’ego Burgessa (Wrocławski Teatr Współczesny, 2005) i Fanta$y według dramatu Juliusza Słowackiego (Teatr Wybrzeże w Gdańsku, 2005). Agresywny styl reżysera, prowokacyjne zestawienia (głośna scena gwałtu dokonywanego przez polskiego żołnierza w rytm Czerwonych maków spod Monte Cassino w Fanta$ym) wywoływały liczne protesty, ale też zyskiwały uznanie zwłaszcza młodszej części widowni.

Po kilku przedstawieniach przyjętych z pewną rezerwą (Trzy stygmaty Palmera Eldritcha według Phillipa K. Dicka, Stary Teatr w Krakowie, 2006; Weź, przestań według własnego tekstu, TR Warszawa, 2006), kolejną inscenizacją, która niemal jednomyślnie zyskała uznanie, był Transfer! (Wrocławski Teatr Współczesny, 2006). Na scenie zderzone zostały ze sobą autentyczne opowieści biorących udział w przedstawieniu Polaków i Niemców przesiedlonych po II wojnie światowej oraz groteskowy obraz „Wielkiej Historii” w postaciach Józefa Stalina, Francisa D.  Roosevelta i Winstona Churchilla. Kolejny sukces odniósł Klata Oresteją według Ajschylosa (Stary Teatr w Krakowie, 2007) – autorską interpretacją tragedii, łączącą brutalność, subtelną poezję i ironiczne cytaty z popkultury.

Następne dwa przedstawienia, które z różnych powodów zdobyły rozgłos, tworzą swoisty dyptyk podejmujący w sposób ironiczny i krytyczny problematykę władzy i rewolucji. Jego pierwszą część stanowiło przedstawienie Szewcy u bram według Stanisława Ignacego Witkiewicza (TR Warszawa, 2007), oczekiwane jako rozprawa z rządami prawicy, ale uznane przez większość komentatorów za rozczarowanie. Przeciwnie – za jeden z największych tryumfów artystycznych Klaty – uznano Sprawę Dantona Stanisławy Przybyszewskiej (Teatr Polski we Wrocławiu, 2008) – ironiczny i krytyczny obraz rewolucji zbudowany za pomocą brawurowo wykorzystanych „anachronicznych” środków i znaków (słynna sekwencja Marsylianki „granej” przez jakobinów na piłach mechanicznych). Po udanym, choć niedocenionym eksperymencie, jakim była inscenizacja Witaj/Żegnaj Suzan-Lori Parks (Teatr Polski w Bydgoszczy, 2008), Klata stworzył jedno ze swoich najwyżej cenionych przedstawień – adaptację Trylogii Henryka Sienkiewicza (Narodowy Stary Teatr w Krakowie, 2009), osadzoną w przytułku czy też noclegowni dla bezdomnych i opowiedzianą przez jej zabiedzonych mieszkańców w sposób jednocześnie prześmiewczy, ale też momentami przejmująco uruchamiający siłę narodowych mitów i fantazji. Znakomity zespół aktorski obsadzony w sposób całkowicie zrywający ze stereotypowymi wyobrażeniami o Sienkiewiczowskich bohaterach, śmiałe pomysły inscenizacyjne („przemawiająca” ustami aktorki ikona Matki Boskiej Jasnogórskiej) i precyzyjna kompozycja rytmów, temp i tonów sprawiły, że niełatwe przedstawienie było jednocześnie atrakcyjnym widowiskiem scenicznym.

Mniejszy rozgłos osiągnęły kolejne prace zrealizowane w Teatrze Polskim we Wrocławiu (Szajba Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk, 2009 i adaptacja Ziemi obiecanej Władysława Reymonta, 2010) oraz Wesele hrabiego Orgaza według Romana Jaworskiego (Narodowy Stary Teatr, 2010) – cieszyły się one jednak uznaniem rosnącej grupy widowni, która akceptowała właściwe Klacie poczucie humoru i ironię przełamywane tonami serio, jego styl reżyserski i swoiście niegotową, „postpunkową” estetykę przedstawień.

Po nieudanej inscenizacji Kazimierza i Karoliny Ödöna von Horvátha (2010), w tym samym Teatrze Polskim we Wrocławiu Klata przygotował kolejne ze swych najbardziej głośnych przedstawień – adaptację Utworu o Matce i Ojczyźnie Bożeny Keff (2011), odczytaną jako przedstawienie o polskich lękach, wypartych traumach i niemożliwości życia w zgodzie z samym sobą.

Zasadniczym zwrotem w karierze Jana Klaty było objęcie od 1 stycznia 2013 roku dyrekcji Narodowego Starego Teatru w Krakowie. Opinia prowokatora i skandalisty, jawna niechęć okazywana nowej dyrekcji przez część zasłużonych aktorów Starego Teatru, wraz z kilkoma niezręcznymi zachowaniami samego dyrektora wywołały konflikty i kontrowersje wokół niektórych spektakli (Do Damaszku, 2013) i decyzji (zawieszenie prób Nie-Boskiej komedii w reżyserii radykalnego politycznie artysty chorwackiego Oliviera Friljicia). Trwająca kilka miesięcy burza spowodowała, że bez większej uwagi przeszła znakomita inscenizacja Termopil polskich Tadeusza Micińskiego wystawiona przez Klatę w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Natomiast na macierzystej scenie powstał kolejny dyptyk: Ubu króla Alfreda Jarry’ego (2014) – pozornie zjadliwie karykaturalny, ale niepozbawiony akcentów serio, świadomie utrzymany w tandetnej estetyce obraz Polski i Polaków, oraz Króla Leara Williama Shakespeare’a (2013) – spektakl wysmakowany estetycznie i precyzyjnie skomponowany, z przejmującą rolą Jerzego Grałka jako Leara – starego i niedołężnego papieża. W roku 2015 Klata wyreżyserował w Krakowie własną wersję Wroga ludu Henrika Ibsena, będącą komentarzem do współczesnych konfliktów i aktualnych debat.

Mimo napięć i popełnianych na początku błędów, zwłaszcza w komunikacji ze środowiskiem krakowskim, dotychczasowe efekty dyrekcji Jana Klaty ocenić trzeba raczej pozytywnie. Liczne interesujące przedstawienia realizowane przez zaproszonych do stałej współpracy wybitnych reżyserów średniego i młodszego pokolenia (Anna Augustynowicz, Monika Strzępka, Weronika Szczawińska, Wiktor Rubin, Paweł Passini, Paweł Śpiewak, Wojtek Klemm, Michał Buszewicz), wzmocnienie i stabilizacja zespołu, a także konsekwentne realizowanie programu teatru narodowego, jako teatru zadającego niewygodne pytania i stawiającego nieprzyjemne diagnozy sprawiły, że po okresie pewnego zastoju Narodowy Stary Teatr stał się znów jedną z najciekawszych scen w Polsce. Jego sprawiedliwą ocenę utrudniają niestety napięcia utrzymujące się nieustannie wokół osoby i teatru Jana Klaty.

Poza scenami polskimi reżyser współpracuje też regularnie z teatrami niemieckimi, głównie z Schauspielhaus w Bochum, gdzie wystawił adaptację Ameryki Franza Kafki (2011), Zbójców Friedricha Schillera (2012) i Hamleta Shakespeare’a (2013). Reżyserował też w Grazu (Ryszard III Shakespeare’a (2006) i Düsseldorfie (Shoot/Get Treasure/Repeat Marka Ravenhilla, 2010).

Dariusz Kosiński