Osoby

ŻUKOWSKI Feliks (30 maja 1904 Ryga – 17 stycznia 1976 Łódź)

aktor, reżyser, dyrektor teatru

Był synem Adama Żukowskiego i Tekli z Ejgiszów, mężem aktorki Marii Kozierskiej, ojcem aktorki Ewy Żukowskiej. Pochodził z ubogiej rodziny chłopskiej, ojciec pra­cował w warsztatach kolejowych. W 1923 ukończył gimnazjum w Wilnie.

Od 1922 występował jako pomoc artystyczna w Teatrze im. Syrokomli i Teatrze Lutnia w Wilnie. W 1925 zdał egzamin eksternistyczny ZASP-u. W sezonie 1925/26 występował w Teatrze Miejskim w Lublinie, od 1926/27 znów w Wilnie w Teatrze Polskim w Lutni. W 1927 służył w wojsku. Od 1928, lub wcześniej, grał w Reducie. Współpracował też z wileńską rozgłośnią Polskiego Radia. Od 1929 należał do Instytutu Reduty, brał udział w objazdach; z zespołem tym w 1930 przy­jechał do Warszawy. W sezonie 1931/32 występował w Teatrze Miejskim w Częstochowie (grał z nim w Kaliszu w lutym i marcu 1932). Do 1939 był aktorem teatrów warszawskich: Kameralnego (1932–33), Ateneum (lato 1932, sezon 1933/34), od 1934 współ­pracował z Teatrem Polskim, od stycznia 1935 grał w Teatrze Comoedia. W sezonie 1935/36, zaangażowany do teatrów TKKT występował w Teatrach Nowym i Polskim, 1936/37 w Stołecznym Teatrze Powszechnym, a 1937/38 i 1938/39 w Teatrach Narodowym i Nowym (w tym zespole miał pozostać na sezon 1939/40).

W kampanii wrześniowej 1939 walczył jako oficer rezerwy w obronie Warszawy i w bitwie nad Narwią: wzięty do niewoli niemieckiej uciekł i wrócił do Warszawy. Podczas okupacji niemieckiej imał się początkowo róż­nych zajęć, potem pracował w II Męskiej Miejskiej Szkole Zawodowej. Brał udział w walce konspira­cyjnej Armii Krajowej (w 1942 odznaczony Krzyżem Walecz­nych), m.in. należał do komórki teatr. „Sztuka” pod kierunkiem Eugeniusza Poredy i występował w tajnych przedsta­wieniach teatrów kukiełkowych. Aresztowany w 1944, był więźniem obozu koncentracyjnego Sachsenhausen-Oranienburg.

W 1945 wrócił do Polski i za­mieszkał w Łodzi. W sezonach 1945/46 i 1946/47 wy­stępował w Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza, 1947/48 i 1948/49 w Teatrze Wojska Polskiego (także w jego warszawskiej filii Placówka). W 1949–52 był aktorem Teatrów Dra­matycznych we Wrocławiu.

Od jesieni 1952 nie­przerwanie w Łodzi; do 1957 grał w Teatrze im. Jaracza; od 1 stycznia 1953 do końca 1955 był jego dyrektorem. W styczniu 1957 wyreżyserował tam pierwsze swoje przedstawienie (Interes przede wszystkim). W sezonie 1957/58 i do końca 1958 występował w Teatrze Nowym, w 1959 i do końca sezonu 1959/60 w Teatrze Powszechnym. Równocześnie na wiosnę 1960 reżyserował i grał w Teatrze 7.15. W czerwcu tego roku wystąpił w Teatrze im. Jaracza, którego dyrekcję objął po raz drugi od początku sezonu 1960/61 i pozostał na tym stanowisku do końca sezonu 1970/71; w tym okresie także reżyserował. Do śmierci był czynnym aktorem Teatru im. Jaracza. W 1974 i 1975 reżyserował gościnnie w Teatrze Ziemi Łódzkiej. Ju­bileusz pięćdziesięciu lat pracy artystycznej obchodził 15 grudnia 1973 w roli Jamesa Tyrone'a (Zmierzch długiego dnia). W 1931–39 i 1946–73 wystąpił w ponad czterdziestu filmach, grał też w Teatrze TV. Od 1973 był członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP.

W latach trzydziestych uwagę krytyki zwróciły jego duże role grane w Teatrze Comoedia i Stołecznym Teatrze Powszechnym pod kierunkiem Eugeniusza Poredy: Gustaw (Śluby panieńskie), Deczyński (Kordian i cham), Przełęcki (Uciekła mi przepióreczka), Daubmann (Bohater na­szych czasów) – „gra lekko, głos ma podobny do Różyckiego i Osterwy” – zauważył Karol Irzykowski.

Pełną dojrzałość artystyczną osiągnął po wojnie; w Łodzi i we Wrocławiu zagrał ponad osiemdziesiąt dużych ról, w większości charakterystycznych. „Właściwa mu witalność, sarmacka fantazja, humor rodem z mądrości ludowej, uczuciowość i nieomylne wy­czucie sceny nadawały jego sztuce aktorskiej cechy autentyzmu” – wspominał Władysław Orłowski. Lubił „indy­widualizować skrupulatnie, przez detale, postać, ko­rzystać ze wszystkich środków wyrazowych, dbać o staranną i wyrazistą charakteryzację”; „potęgo­wać ekspresję do maksimum, przerysować czy na­wet zdeformować habitus postaci do form karyka­turalnych albo demonicznych” (Stanisław Kaszyński). Czę­sto występował w repertuarze rosyjskim i radzieckim; zdobył nagrody za role Potapowa (Moskiewski cha­rakter, 1949) i Lenina (Człowiek z karabinem, 1952 – Nagroda państwowa II stopnia – i Trzecia pate­tyczna, 1961); grał także m.in. Profesora (Obcy cień, 1950), Stiepanowa (Dyrektor, 1952), Jegora (Jegor Bułyczow i inni, 1959 i 1970), Protasowa (Żywy trup, 1961), Biersieniewa (Przełom, 1967). Inne ważniejsze role: Marcin Kabat (Igraszki z diabłem, 1948 i 1962), Jakub (Jak wam się podoba, 1951), Maksymilian Moor (Zbójcy, 1955), Filip II (Don Carlos, 1956), Alfred III (Wizyta starszej pani, 1968).

Na stanowisku dyrektora okazał się sprawnym i rozważ­nym administratorem, do jego zasług należała prze­budowa gmachu Teatru im. Jaracza w 1966–70. Wyre­żyserował ok. trzydziestu sztuk, m.in. takie, jak: Cud mniemany (1961), Igraszki z diabłem i Kariera Artura Ui (1962), Kłamczucha (1965), Namiestnik (1966), Przełom (1967), Ballada o tamtych dniach (1969), Jegor Bułyczow i inni (1970); ale nie osiąg­nął na tym polu sukcesów porównywalnych z aktor­skimi. „Aktor z powołania, zabrakło mu niezbęd­nych umiejętności by stać się wybitnym kierowni­kiem artystycznym i dobrym reżyserem” (Stanisław Ka­szyński).

Bibliografia

Almanach 1975/76; Boy: Pisma t. 26 s. 65, 171, t. 28 s. 30, 173; Byrski: Teatr-radio s. 161 (il.); Csató: Interpretacje; Fik: 35 sezonów (il.); Hist. filmu t. 2–5; Irzykowski: Recenzje; Kaszyński: Teatr łódz. (il.); Kaszyń­ski: Teatralia; Kelera: Wrocław; Krasiński: Teatr Jaracza; Lorentowicz: T. Polski; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; O zespole Reduty; Simon: Spis przedstawień Reduty; Sto lat stałej sceny pol­skiej w Łodzi 1888–1988, Łódź 1993 (H. Pawlak); T. przy ul. Cegielnianej (il.); Kur. Warsz. 1935 nr 22, 217, 1939 nr 227; Scena Pol. 1929 z. 16; Teatr 1973 nr 23 (il.), 1976 nr 10 (W. Orłowski; il.); Życie Warsz. 1976 nr 15, 19; Afisze, programy (m.in. program: Pięćdziesiąt lat pracy artystycznej Feliksa Żukowskiego, Łódź 1973; il.), wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa; Akta (tu fot.) ZASP; Wywiad z Ż., IS PAN.

Ikonografia

S. Ibis-Gratkowski: Portret, karyk., rys., repr. S. Ibis-Gratkowski: Piórkiem Ibisa, Łódź 1973; S. Arabski: Portret, karyk., rys., repr. J. Urbankiewicz: Sezon w Łodzi nie zaszkodzi, Łódź 1978 oraz portret, karyk., rys., repr. J. Urbankiewicz: Szmerek na widowni, Łódź 1984; Fot. – Aren. Dok. Mech., IS PAN, MTWarszawa.

Filmografia

1933 – Przybłęda (f.); 1934 – Młody las (f.); 1935 – Manewry miłosne (f.); 1936 – Róża (f.), Tajem­nica panny Brinx (f.); 1937 – Płomienne serca (f.); 1938 – Florian (f.), Geniusz sceny (d.), Kościuszko pod Rac­ławicami (f.), Robert i Bertrand (f.), Serce matki (f.), Za zasłoną (f.); 1939 – Czarne diamenty (f.), Złota maska (f.); 1947 – Jasne łany (f.), Zakazane piosenki (f.); 1948 – Stalowe serca (f.); 1953 – Żołnierz zwycięstwa (f.); 1954 – Autobus odjeżdża 6,20 (f.), Celuloza (f.), Niedaleko Warszawy (f.), Piątka z ulicy Barskiej (f.), Pościg (f.), Przygoda na Mariensztacie (f.), Trudna miłość (f.); 1955 – Trzy starty, n. I (f.), 1957 – Skarb kapitana Martensa (f.); 1960 – Krzyżacy (f.); 1961 – Czas przeszły (f.), Historia żółtej ciżemki (f.); 1963 – Mansarda (f.); 1964 – Panienka z okienka (f.); 1965 – Głos ma prokurator (f.), Podziemny front (s.tv); 1966 – Powrót doktora von Kniprode (s.tv); 1966–68 – Stawka większa niż życie (s.tv); 1967 – Powrót na ziemię (f.); 1970 – Szkice warszawskie, n. I (f.); 1971 – Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni (f.); 1972 – Chłopi (s.tv); 1973 – Hubal (f.); 1974 – Gniazdo (f.); 1975 – Czerwone i białe (f.), Karino (s.tv); Fragm. kronik film. z 1966, Arch. WFD; Materiały – Archiwum TVWarszawa.

Nagrania

Role – Red. Dok. Inf. PR.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t. II, PWN, Warszawa 1994. Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów stosowanych w źródłowej publikacji.