Osoby

CZERNIAWSKI Józef (29 sierpnia 1914 Wilno – 4 sierpnia 1993 Suwałki),

aktor, reżyser, dyrektor teatru. 

Był synem Józefa Czerniawskiego, ogrodnika, i Brygidy z Cudnowskich; mężem najpierw aktorki Witoldy Czerniawskiej z Nowickich (1914–2005; ślub w 1941); potem aktorki Joanny Biesiady (ślub w 1973). Do 1945 mieszkał w Wilnie, gdzie ukończył gimnazjum, brał udział w uczniowskich przedstawieniach i statystował w teatrach wileńskich. 

W 1935–37 był suflerem w Teatrze Muzycznym „Lutnia”, a w 1937–39, według własnej relacji, grał niewielkie role w repertuarze muzycznym. Po wybuchu II wojny światowej pozostał w zespole „Lutni” do 1941 (w lutym tego roku występował w Weselu w Malinówce). W czasie okupacji niemieckiej Wilna pracował jako robotnik. Do Teatru „Lutnia” wrócił w sierpniu 1944 i występował do zamknięcia polskich teatrów w kwietniu 1945. 

W 1946 przyjechał do Polski. Zamieszkał w Ełku, gdzie wspólnie z Czesławą i Jerzym Siekierzyńskimi, zorganizował teatr objazdowy, a po ich odejściu, od 1948 do 1950 kierował nim samodzielnie, a także grał, np. Fedyckiego (Ich czworo), Wróbelkowskiego (Dom otwarty). W sezonach 1950/51–1955/56 był aktorem Teatru im. Węgierki w Białymstoku. W 1953 zdał eksternistyczny egzamin aktorski. W sezonach 1956/57–1958/59 występował w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu, w 1959/60 w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, w 1960/61–1963/64 ponownie w Białymstoku, a w 1964/65 i 1965/66 w Teatrze Polskim w Bydgoszczy. W sezonach 1966/67–1988/89 był jednym z czołowych aktorów Teatru im. Jaracza w Olsztynie. 

Jego role w Białymstoku to: Quintana (Zielony Gil), Chudogęba (Wieczór Trzech Króli), Carter (Zwykła sprawa) – 1951; w Toruniu: Filip II (Don Carlos, 1957; potem 1963 i 1967), Baron Kręcki (Aszantka, 1957), Wojewoda (Mazepa), Smugoń (Uciekła mi przepióreczka) – 1958; w Gdańsku: Gotard Pszonk-Kean (Aktor, 1959), Mac Carthy (Zabawa jak nigdy) – 1960; w Białymstoku: Ferdynand Kokl (Henryk VI na łowach, 1960), Willy Loman (Śmierć komiwojażera), Dostigajew (Jegor Bułyczow i inni) – 1961; Rzecznicki (Fantazy, 1962), Radost (Śluby panieńskie, 1963), Grzegorz (Kordian, 1964). Sporadycznie reżyserował, np. w Białymstoku Maturzystów (1955), Fircyka w zalotach (z Jerzym Zegalskim, 1962; grał Arysta), w Toruniu Skąpca (1957), w Grudziądzu Intrygę i miłość i Późną miłość (obie w 1957), w Olsztynie reżyserował monodram A oni tylko słuchali (1967). 

W Olsztynie wystąpił m.in. jako: Senator (Dziady, dublował Aleksandra Sewruka), Mecenas (Adwokat i róże) – 1967; Klaudiusz (Hamlet, 1968), Kapitan Nut (Żeglarz), Kruticki (Pamiętnik szubrawca; wyróżnienie na XI Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu) – 1969; Sędzia Danforth (Czarownice z Salem), Burczyński (Grube ryby) – 1972; Wernyhora (Sen srebrny Salomei), Marcin Kabat (Igraszki z diabłem) – 1973; Kapitan (Indyk, 1974), Dziadek (Grupa Laokoona, 1975); Czebutykin (Trzy siostry), Rejent (Zemsta) – 1976; Tielegin (Wujaszek Wania, 1977); Kelin Ababij (Największa świętość), Anzelm (Szkoda wąsów) – 1979; Kostylew (Na dnie), Marmieładow (Zbrodnia i kara) – 1982; Maciejunio (Przedwiośnie, 1989). W dniu 25 marca 1979 w roli Dziszewskiego (Radcy pana radcy) obchodził jubileusz 50-lecia pracy artystycznej. 

Przedstawiciel dawnej szkoły aktorskiej – jej realistycznego, wyrazistego stylu gry, na scenie przykuwał uwagę swoją dominującą osobowością. Miał doskonałe warunki zewnętrzne: wysoki, o

pięknej sylwetce i postawie 

(Jan Segiet),

wyrazistych rysach twarzy, mocnym, dobrze postawionym głosie z lekkim kresowym zaśpiewem (do późnych lat śpiewał w przedstawieniach muzycznych). Opinią dobrego aktora cieszył się niemal od początku kariery, ale ugruntował ją zwłaszcza w ostatnich latach, w Olsztynie. Grał role różnorodne. W jednych zdumiewał temperamentem, werwą, silną ekspresją, w innych budził uznanie aktorstwem stonowanym, skupionym, oszczędnym. Do osiągnięć artystycznych należał m.in. Kruticki, zarysowany mocno, zdecydowanie,

bez niuansów i półcieni 

(R. Tomczyk),

pełen ekspresji Danforth, Kapitan w Indyku,

naszkicowany ostro i z temperamentem 

(Jan Segiet),

Kapitan Nut w Żeglarzu,  rola

sugestywnie przemawiająca trafnością charakteryzacji, ruchem, gestem, ekspresją słowa, nawet milczeniem 

(R. Tomczyk),

Kelin Ababij,

pełen wielkiej wewnętrznej prostoty i siły, dobroci i prawdy, naturalny w każdym słowie i geście 

(Elżbieta Baniewicz).

Udane były jego postaci w dramatach Czechowa: Czebutykin, zagubiony, przegrany,

zagrany bardzo prosto 

(Krzysztof Miklaszewski)

i poczciwy Tielegin,

z wszystkiego zadowolony, ciągle pogodny 

(Jan Segiet).

Miał w swoim dorobku wiele udanych ról komediowych, np. Burczyńskiego i Anzelma. Zadziwiał sprawnością i doskonałą formą w jednej z ostatnich swych ról, Strzygi-Strzyckiego w Porwaniu Sabinek (1983), jak zwykle pełen swobody scenicznej i temperamentu. 

Bibliografia

Almanach 1992/93; Cały świat gra komedię s. 77, 95, 96; 40 lat T. im. Jaracza w Olsztynie (il.); Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; Prusiński: Jest teatr w Olsztynie (il.); J. Segiet: Świat Eugenii Snieżko-Szafnaglowej, Olsztyn 1983 (tu wspomnienia Cz.; il.); Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu; Gaz. Olsz. 1974 nr 280 (J. Segiet), 1977 nr 28 (J. Segiet), 1993 nr 175; Głos Elbląga 1969 nr 107 (R. Tomczyk); Głos Wybrz. 1969 nr 59 (R. Tomczyk); Pam. Teatr. 1997 z. 1–4 s. 678; Teatr 1979 nr 16 (E. Baniewicz); Warmia i Mazury 1983 nr 21 (B. Dzitko); Życie Lit. 1976 nr 22 (K. Miklaszewski); Akta (fot.), ZASP; Almanach 1944–59; Inf. Elżbiety Lenkiewicz. 

Ikonografia

T. Kozłowski: Portret, karyk., rys., repr. Gaz. Biał. 1955 nr 114; Fot. – IS PAN, ITWarszawa, T. im. Jaracza Olsztyn.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.