Osoby

CHMIELIŃSKI Józef (17 XII 1862 lub 1859 Warsza­wa - 28 IX 1941 Warszawa), aktor. Był synem Wła­dysława Ch. i Marii z Michałowiczów, mężem -> He­leny Ch. Uczęszczał w Warszawie do gimn. i do Klasy Rysunkowej W. Gersona, w której studiował malarstwo i rzeźbę kontynuowane później we Lwowie pod kier. A. Popiela i L. Marconiego. Przed 1882 wstąpił do szkoły dram. E. Derynga i w zespole szkolnym debiuto­wał w lipcu 1882 w warsz. t. Nowe Tivoli w roli Albina ("Śluby panieńskie"). Następnie występował na prowincji w zespole F. Ratajewicza, później wrócił do Warszawy i uczył się u J. Królikowskiego i J. Kotarbińskiego. W 1883 występował w warsz. t. ogr. Eldorado, latem 1884 w warsz. t. ogr. Belle Vue, w 1885 w Łodzi. W tym czasie zarabiał jeszcze na życie jako drzeworytnik (drzeworyty swoje zamieszczał m.in. w ,,Biesiadzie Literackiej"). 27 VII 1885 debiutował w warsz. T. Letnim w tyt. roli w sztuce "Hans Jurga", a 10 IX tego roku grał Dobka ("Friebe"), ale nie został przyjęty do WTR i zaangażował się do zespołu J. Teksla w Łodzi. W lecie 1887 i 1888 występował w warsz. t. ogr. Alhambra. 25 VII 1888 ponownie debiutował w WTR w roli starego Apfela ("Małżeństwo Apfel"). W sez. 1888/89 występował w Łodzi w zespole Ł. Kościeleckiego, latem 1889 z tym zespołem w warsz. t. ogr. Belle Vue, a potem prawdopodobnie wrócił do Łodzi. Od jesieni 1890 został zaangażowany do t. lwow., gdzie pozostawał do 1919, niekiedy tylko wyjeżdżając na gościnne występy, m.in. w styczniu 1898 do Warszawy i biorąc udział w występach t. lwow. w Warszawie (1896), Kijowie (1905), Wiedniu (1910) i Paryżu (1913). W 1892 ożenił się we Lwowie z aktorką Heleną Czecho­wicz. Mając w tym czasie wyrobioną opinię wybitnego aktora, zaczął udzielać lekcji deklamacji i gry scenicznej. 8 V 1912 obchodził na scenie lwow. T. Miejskiego ju­bileusz trzydziestolecia pracy scen. w roli Augusta ("Przed ślubem"). Po I wojnie świat. przeniósł się do War­szawy. W 1920 wystąpił w T. Polskim w dwóch rolach: Pankracego ("Nie-boska komedia") i Mac Moylera ("Pu­łaski w Ameryce"); w lecie 1920 zaangażował się do T. Rozmaitości (od 1924 T. Narodowy), gdzie pozostał do 1932. Równocześnie występował i na innych scenach warsz. (w T. im. Bogusławskiego, w T. Letnim). Czasem wyjeżdżał na występy gościnne, m.in. do Wilna (maj 1925 T. Polski) i Lwowa. W 1932 obchodził uroczyście jubileusz pięćdziesięciolecia pracy, najpierw w Warsza­wie, grając 9 I Balta ("Fortepian"), potem 12 IV we Lwo­wie w roli Ojca ("Dzień jego powrotu"). Był już wtedy na emeryturze i po 1932 występował na scenie sporadycz­nie, m.in. we wrześniu 1938 grał w warsz. T. Narodo­wym Rejenta ("Zemsta"). Warunki zewnętrzne (niezbyt wysoki wzrost, ciężka budowa) zadecydowały o tym, że prawie nie grał amantów, a bardzo wcześnie zaczął występować w ro­lach ludzi dojrzałych, nawet starców (jeszcze w Łodzi grał Telesfora w "Domu otwartym"). Chętnie grał bohate­rów tragicznych, choć takie role jak Wojewoda w "Ma­zepie" czy szekspirowskie: Hamlet ("Hamlet"), Brutus ("Juliusz Cezar"), nie przyniosły mu sukcesów. Brakowa­ło mu w nich gwałtowności i siły. Z powodzeniem na­tomiast grał w wielkim repertuarze role o charakterze retorycznym, jak np. Ksiądz Piotr ("Dziady"), Ksiądz Marek ("Konfederaci barscy"), Derwid ("Lilla Weneda"). Umiał wykorzystać na scenie swe zdolności rzeźbiarskie, nie tylko w charakteryzacji, ale także dla nadania ges­tom i postawie wyrazu plastycznego. Był bardzo do­brym recytatorem, miał doskonałą dykcję i wielki sza­cunek dla słowa poetyckiego. Walory te wykorzystywał z powodzeniem również w rolach komediowych, zwła­szcza fredrowskich, jak np. Rejent ("Zemsta"), Benet ("Pan Benet"). Skłonność do refleksji predestynowała go do grywania postaci spokojnych i zrównoważonych. Do wybitnych jego osiągnięć należały niektóre role ibsenowskie: Stockman ("Wróg ludu"), Pastor Manders ("Upiory"), Dr Rank ("Nora"), a z innych: Franciszek Moor ("Zbójcy"), Cyryl van Bell ("Burmistrz Stylmondu"), Rusz­czyc ("Złote runo"), Chłopicki ("Warszawianka"), Major ("Fantazy"), Ciekocki ("Uciekła mi przepióreczka"), Miller ("Intryga i miłość"), Natan ("Sędziowie"), Łuka ("Na dnie"), Tartuffe ("Świętoszek"), role tyt. w "Wujaszku Wani" i "Panu Brotonneau". Grał także w filmach pol. "Nie damy ziemi, skąd nasz ród"(1920), "Niewolnica miłości" (1923). Poza pracą teatr. Ch. zajmował się rzeźbą i malarstwem. Był autorem wielu portretów, kompozycji i projektów pomników, m.in. Słowackiego, Modrzejewskiej w roli Lady Makbet; urządzał wystawy swych prac we Lwo­wie i w Warszawie. Malował m.in. krajobrazy, ale bez większego powodzenia. Bibl.: Almanach, Lwów 1911 (il.); T. Boy-Żeleński: Pisma t. XXIV, Warszawa 1966 s. 627-628; Cudnowski (il.); Fredro na scenie (il.); Grzymała-Siedlecki: Świat aktorski; Hahn: Shakespeare w Polsce; Jewsiewicki: Materiały; Łoza I; Owerłło; Pajączkowski: Teatr lwow. (il.); A. Wysocki: Sprzed pól wieku, Kraków 1958; Zapolska: I Sfinks przemówi s. 32, 72, 94, 99, 124, 135, 152, 169, 183, 199, 210, 229, 245, 246, 270, 288-289; EMTA 1885 nr 96, 103, 1888 nr 252, 1898 nr 4, 5; IKC 1932 nr 10 (T. Boy-Żeleński); Kur. warsz. 1932 nr 9, 103; Pam. teatr. 1963 z. 1-4 (Straty osobowe t. pol.); Scena pol. 1923 z. 4-6; SI. pol. 1932 nr 98 (T. Terlecki); Świat 1912 nr 41, 1932 nr 2 (K. Makuszyński): Jan Chmieliński: Dom mo­jego ojca (wspomnienia), maszynopis IS PAN; Chomiński; Materiały Słownika Artystów Polskich, IS PAN. Ikon.: M.A. Sozański: Ch. jako Rodin (Tułacz), akw., repr. Świat 1894 nr 1, 1895 nr 40; J. Chmieliński: Autoportret, olej, 1929 - MNWarszawa; A. Popiel: Portret, gips, repr. Now. ilustr. 1904 nr 13; K. Dąbrowska: Ch. jako Ciekocki (Uciekła mi przepióreczka), rys., 1925 - MTWarszawa; K. Lasocki: Ch. jako Ciekocki (Uciekła mi przepióreczka), autolit., 1925, Teka 12 autolit. nr 8 - MTWarszawa, MNWarszawa; E. Gło­wacki: Portret, karyk., rys., repr. Tyg. ilustr. 1931 nr 51/52; Fot. pryw. i w rolach - MTWarszawa, IS PAN, Arch. m. Krakowa i woj. krak. Film.: 1934 - Córka generała Pankratowa. Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1765-1965, PWN Warszawa 1973