Osoby

WIERCHOWICZ Zofia, zamężna Sadowska (30 grudnia 1924 Dęblin – 8 stycznia 1978 Warszawa),

scenograf, reżyser.

Była córką Wiktora Wierchowicza, technika budowlanego, i Heleny z domu Dawydow, aktorki scen rosyjskich w 1918–22; żoną scenografa Andrzeja Sadowskiego (ślub w Warszawie w 1947).

Przed wybuchem II wojny światowej uczęszczała do warszawskiego gimnazjum J. Statkowskiej. Podczas okupacji niemieckiej należała w Warszawie do Szarych Szeregów; kontynuowała naukę na tajnych kompletach (matura 1943); ukończyła dwuletnią szkołę kroju i szycia i uczyła się przez dwa lata w szkole malarstwa i grafiki im. Blanki Mercier.

W 1944–45 była pielęgniarką, następnie pracowała jako instruktor świetlicowy. W 1946–51 studiowała w warszawskiej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych. Od 1947, jak podawała, sporadycznie współpracowała z T. Dzieci Warszawy, sceną kameralną T. Polskiego i T. Ateneum. W 1951 wykładała historię kostiumu w warszawskiej Szkole dla Instruktorów Teatrów Niezawodowych. Od 1952 była asystentką scenografa w T. Ludowym w Warszawie, kilkakrotnie projektowała kostiumy do przedstawień z dekoracjami Andrzeja Sadowskiego.

W 1954 uzyskała dyplom scenografa (Syn marnotrawny w T. Ludowym). Od kwietnia 1954 do końca sez. 1956/57 pracowała jako scenograf w T. im. Jaracza w Olsztynie; wśród kilkunastu przedstawień przez nią tam zrealizowanych zwróciły uwagę dwa: Hiszpanie i Antygona J. Anouilha. Równocześnie, od sez. 1955/56 powróciła do współpracy z t. stołecznymi: Syreną (1955–57) i Ziemi Mazowieckiej (od 1956). W sez. 1957/58–1962/63 była etatowym scenografem T. Powszechnego (m.in. Klątwa, Pod mlecznym lasem, Heloiza i Abelard). Od 1958 projektowała dla T. Bałtyckiego w Koszalinie (m.in. Fantazy, Wieczór Trzech Króli, Balladyna, Hamlet, Romeo i Julia, 1962). W 1961 brała udział w Biennale Młodych w Paryżu (projekty Wierchowicz zdobyły wyróżnienie). W 1962 po raz pierwszy realizowała scenografię za granicą (Wojna i pokój w reż. Ireny Babel w Amsterdamie). W 1963–64 była związana z T. Polskim w Bydgoszczy (m.in. Wojna i pokój, Balladyna, Król Henryk IV). W sez. 1965/66–1968/69 współpracowała z T. Dramatycznymi w Szczecinie, gdzie m.in. zrealizowała z Janem Maciejowskim jako współinscenizatorem i reżyserem Otella, Ryszarda III, Henryka IV. W tym okresie projektowała też scenografie w T. Dramatycznych w Poznaniu (m.in. Jasełka moderne i Idiota) i rozpoczęła współpracę z teatrami operowymi (Kniaź Igor we Wrocławiu 1966, Cyganeria w T. Wielkim w Warszawie 1967).

W 1967–70 była etatowym scenografem Opery im. Moniuszki w Poznaniu; m.in. przygotowała Tristana i Izoldę, Tannhausera, Damę pikową, Chowańszczyznę). W tych latach projektowała również dla warsz. T. Dramatycznego (Idiota, Król Jan), Narodowego (Ryszard III, Na dnie), Ateneum (Wszystko w ogrodzie), T. Bałtyckiego w Koszalinie (Sen srebrny Salomei), T. im. Horzycy w Toruniu (Hamlet). W sez. 1970/71 i 1971/72 pracowała w T. im. Bogusławskiego w Kaliszu, gdzie po raz pierwszy wystąpiła jako reżyser (Burza Szekspira, 1971).

Od 1963 projektowała dla Sceny Kameralnej Filharmonii Narodowej (następnie od 1968 pn. Warszawskiej Sceny Kameralnej i od 1972 Warszawskiej Opery Kameralnej). Wspólnie z Janem Kulmą jako reżyserem wystawiła m.in. Aptekarza (1963), Amfitryjona Polskiego (1963, 1974), Pimpinone (1966, 1972), Parnassus reformowany (1969, 1972). Od sez. 1972/73 do sierpnia 1974 była etatowym scenografem tej opery. Współpracowała też z innymi teatrami muzycznymi opracowując: Romea i Julię S. Prokofiewa, Koronację Poppei, Traviatę w T. Wielkim w Warszawie; Spartakusa w Operze we Wrocławiu; Pawanę na śmierć infantki w Poznańskim T. Tańca oraz scenami dram.: T. im. Jaracza w Łodzi (Hamlet), T. Wybrzeże w Gdańsku (Połowczańskie sady), Żydowskim i Dramatycznym w Warszawie, Polskim we Wrocławiu i Ziemi Pomorskiej w Grudziądzu, gdzie w 1974 wystawiła we własnej reżyserii Tymona Ateńczyka. W sez. 1974/75 była na etacie w T. Polskim w Warszawie (projektowała tylko scenografię do Mazepy). W sez. 1975/76 zaangażowała się do T. Polskiego we Wrocławiu, ale nie opracowała tam żadnego przedstawienia. W sez. 1976/77 pracowała w krakowskim T. Muzycznym (Król Roger, Wesele Figara). W 1974–76 projektowała też scenografię m.in. w warszawskim T. Wielkim (Chłopi, Don Giovanni), Dramatycznym (Śmierć Tarełkina w reż. Bohdana Korzeniewskiego) i Żydowskim (Zmierzch); w T. Ziemi Mazowieckiej wystawiła we własnej reż. Komedię omyłek, a w T. Ziemi Pomorskiej w Grudziądzu Króla Ryszarda III.

W latach siedemdziesiątych była autorką scenografii w teatrach zagranicznych: w 1973 Otello (Zenica w Jugosławii), 1975 Madonna i żołnierz (Mały T. Opery i Baletu w Leningradzie) i Pierwszy dzień wolności (Landestheater w Halle), w 1976 Ich czworo (Ufa w ZSRR) i Koronacja Poppei (Lublana w Jugosławii).

Współpracowała sporadycznie z filmem i telewizją. Uprawiała malarstwo (głównie na starych deskach) i grafikę. Była przewodniczącą sekcji scenografii Związku Polskich Artystów Plastyków.

Reprezentowała dorobek polskiej scenografii na kilku wystawach międzynarodowych; za kostiumy szekspirowskie zdobyła złote medale na Triennale Scenografii w Nowym Sadzie (1969) i na Quadriennale w Pradze (1971). W kraju miała wystawę indywidualną projektów scenograficznych w lutym 1975 w warszawskim Domu Artysty Plastyka; wystawę pośmiertną zorganizowała Galeria Sztuki Współczesnej Zapiecek w marcu 1978.

Ostatnią jej pracą teatralną były kostiumy do Dyrektora teatru i Bastien i Bastienne w T. Muzyczym w Słupsku (prem. 22 października 1977); pośmiertnie opracowano wg jej projektów scenografię m.in. w Operze Wrocławskiej (Wesele Figara, 1978) i w T. im. Jaracza w Łodzi (Król Henryk IV, 1979).

Była zaliczana do grona najwybitniejszych scenografów debiutujących w latach pięćdziesiątych. Zwracały wtedy uwagę przede wszystkim projektowane przez nią kostiumy; wkrótce jednak i dekoracje zyskały opinię niejednokrotnie śmiałych, pomysłowych, z wyrazem (Zenobiusz Strzelecki). Cechowały ją zmysł konstrukcji i jednocześnie predylekcje malarskie. Według własnego określenia traktowała „spektakl jako całość, jako nakładanie się na siebie wartości plastycznych i ruchowych – kinetycznych, scenografii i aktora”; unikała rozwiązań ilustracyjnych dążąc do syntezy, skrótu myślowego i plastycznego. W sposób najbardziej wyrazisty realizowała swoje założenia w przedstawieniach szekspirowskich; nawiązywała tu do funkcjonalizmu sceny elżbietańskiej.

W latach sześćdziesiątych, kiedy była już współautorką kolejnych inscenizacji,

skonstruowała rodzaj „mobilu”, nazwany „maszyną do grania”: oparty na planie krzyża uniwersalny podest, który przy niewielkich zmianach elementów pozwalał wystawiać – w założeniu – wszystkie sztuki Szekspira i był wykorzystywany na kilku scenach.

Dekoracje miały też walory pudła rezonansowego lub służyły jako „instrument” muzyczny współorganizując dźwiękową warstwę przedstawień. Kostiumy, często skórzane, jakby mundury – takie same dla wszystkich, z dodatkowym elementem charakteryzującym postać, „zrośnięte” z aktorem, często podkreślały budowę anatomiczną (zarys kośćca na ciemnym tle).

W latach siedemdziesiątych w inscenizacjach sztuk Szekspira, z czasem własnych (jako reżyser ograniczała rolę swojej scenografii w przedstawieniu), rezygnując z „maszyny do grania”, dążyła do jeszcze dalej posuniętej syntezy i uproszczenia, a zarazem pogłębienia wyrazu.

Drugą, obok Szekspira, jej pasją był teatr muzyczny. Starała się przetworzyć język muzyki na język plastyki teatralnej; tworzyła dekoracje malarskie, pełne powietrza i przestrzeni: kostiumy często powiewne, ale mające indywidualną „architekturę”, wielobarwne o niezwykłym nasyceniu koloru: „błękitów i zieleni, fioletów i złotych oranży” (Z. Strzelecki). O scenografii do Koronacji Poppei (1971) pisał K. Puzyna: „W błękitnej pustce horyzontu wiszą złote obłoki, krągłe i ciężkie. Niżej, opuszczone na cugach, świetne malarskie płótna Zofii Wierchowicz zamykają przestrzeń gry układem kulisowym, swobodnie jednak rozluźnionym. Jesteśmy w teatrze baroku, lecz i w dzisiejszym teatrze”.

Bibliografia

Almanach 1977/78; Fik: 35 sezonów; Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; K. Puzyna: Półmrok, Warszawa 1982 s. 48; Rendez-vous z Syreną; Strzelecki: Plastyka teatr.; Strzelecki: Kierunki scenografii (tu cyt.); T. przy ul. Cegielnianej; Żurowski: Myślenie Szekspirem, Warszawa 1983; Polska 1970 nr 9 (il.); Scena 1978 nr 7; Taniec 1979 s. 65 (il.); Teatr 1972 nr 20, 1978 nr 5; Zwierciadło 1970 nr 21 (wywiad z W.; il.); Życie Warsz. 1978 nr 9, 10 (Z. Strzelecki), 11; Biuletyn ZPAP 1978 nr 3; Afisze, programy, wycinki prasowe (tu katalog wystawy w Galerii Zapiecek w Warszawie, 1978), IS PAN; Akta (tu fot.), ZASP.

Ikonografia

A. Stopka: Portret, karyk., rys., tusz – MTWarszawa.

Filmografia

Materiały – Archiwum TVWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, t. II, PWN Warszawa 1994.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Uzupełnienia bibliograficzne

• Dąbek-Derda, Ewa: Zamknięte w ciele, ukryci w kostiumie. Wizerunki kobiet i mężczyzn w projektach szekspirowskich inscenizacji Zofii Wierchowicz. [w:] Inna scena. Kobiety w historii i współczesności teatru polskiego. Red. Agata Adamiecka-Sitek, Dorota Buchwald, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2006, s. 165–178.