Osoby

ALEKSANDRA ŚLĄSKA (wł. Aleksandra Wąsik) urodziła się 4 listopada 1925 roku w Katowicach przy ulicy Poniatowskiego 34, gdzie mieszkała przez kilka kolejnych lat. Jej ojciec, Edmund Wąsik, był wicedyrektorem Okręgu Polskich Kolei Państwowych, a także wybitnym działaczem narodowym – uczestniczył w III powstaniu śląskim, był również posłem na Sejm II RP (1935–1938).

Po wojnie naukę rozpoczęła jako słuchaczka Państwowej Szkoły Dramatycznej, działającej przy Teatrze im. Słowackiego w Krakowie, pod okiem wybitnych pedagogów i indywidualności polskiego teatru – Juliusza Osterwy, Ludwika Solskiego, Aleksandra Zelwerowicza, Jerzego Leszczyńskiego, Władysława Woźnika, Bronisława Dąbrowskiego, Zofii Jaroszewskiej i Karola Frycza. Za radą Wiesława Góreckiego przyjęła artystyczny pseudonim „Śląska” – jako jedyna osoba w szkole pochodziła ze Śląska.

Na scenie Teatru im. Słowackiego zadebiutowała w 1946 roku jako Rózia w sztuce Wandy Wasilewskiej Bartosz Głowacki w reżyserii Józefa Karbowskiego. W tym samym roku zagrała Stelkę w Fantazym Słowackiego, w którym partnerowała Juliuszowi Osterwie (główna rola), reżyserującemu spektakl. Studia ukończyła w 1947 roku. Przez kolejne dwa lata grała w Miejskich Teatrach Dramatycznych (Stary Teatr i Teatr im. Słowackiego). Występowała w bardzo różnorodnym repertuarze. Była m.in. Marią Magdaleną w Judaszu z Kariothu Rostworowskiego (1947), Marianną w Kaprysach Marianny de Musseta (1947) i Paschalą w Owczym źródle de Vegi (1948). Głośną kreacją Amelii w Mazepie Słowackiego (1949) w reżyserii Karbowskiego zakończyła działalność artystyczną na krakowskich scenach.

Od 1949 roku występowała w Warszawie. Grała na przemian w teatrze Współczesnym (1949–1956 i 1959–1961) u Erwina Axera i w Ateneum (1956–1959 i 1962–1989) u Janusza Warmińskiego. W teatrach tych stworzyła prawdziwą kolekcję ról charakterystycznych. We Współczesnym zagrała m.in. Ruth i Liesel w Niemcach Kruczkowskiego, Wiwię w Profesji pani Warren Shawa oraz Violettę w Kordianie Słowackiego – wszystkie w reżyserii Erwina Axera.

Od 1956 roku, z niewielką przerwą, przez ponad trzydzieści lat związana była z Teatrem Ateneum. Wiele jej ról wykreowanych na deskach Ateneum przeszło do historii polskiego teatru. Najczęściej grywała w repertuarze współczesnym. Była niezapomnianą Blanche w głośnej inscenizacji Tramwaju zwanego pożądaniem Williamsa (1958) i Joanną w Więźniach z Altony Sartre’a (1960). Ponadto zagrała Matkę Joannę od Aniołów w Demonach Whitinga (1963), Inez de Castro w Martwej królowej de Meontherlanta (1964), Charlotte Corday w Męczeństwie i śmierci Jean Paula Marata Weissa (1966) i rolę tytułową w Matce Witkiewicza (1983).

Z wielkimi sukcesami grywała w repertuarze rosyjskim, m.in. jako Helena w Wujaszku Wani (1968), Arkadina w Mewie (1977) i Raniewska w Wiśniowym sadzie (1985), a także w dramatach skandynawskich, m.in. jako Alicja w Tańcu śmierci (1974) i Tea w Wierzycielach Strindberga (1981). Występowała także w klasyce jako Elżbieta de Valois w Don Carlosie Schillera (1972) i Idalia w Fantazym Słowackiego (1973).

Najwybitniejsze kreacje stworzyła u Andrzeja Wajdy, Jerzego Kreczmara, Konrada Swinarskiego, Jana Świderskiego, Zdzisława Tobiasza i Janusza Warmińskiego. W pracy na scenie uznawana była za perfekcjonistkę. Aktorstwo traktowała z niezwykłym szacunkiem i powagą. Starała się, by jej role zawsze miały odpowiednią artystyczną rangę.

Pod koniec latach siedemdziesiątych zajęła się także pracą reżyserską. W 1978 roku wystąpiła w zrealizowanym przez siebie monodramie Petera Hacksa Rozmowa w domu państwa Stein o nieobecnym panu von Goethe. W latach osiemdziesiątych na Scenie 61 Teatru Ateneum reżyserowała przedstawienia dyplomowe swoich studentów – Lato Rittnera (1987) i Madame de Sade Mishimy (1988). W spektaklu tym zagrała Madame de Montreuil. Była to jej ostatnia praca reżyserska.

Osobny rozdział w życiu Aleksandry Śląskiej stanowiła praca pedagogiczna. Od 1955 roku przez dwa lata pracowała jako asystentka prof. Władysława Krasnowieckiego, ówczesnego rektora Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie. W 1973 roku została starszym wykładowcą w warszawskiej PWST, gdzie uczyła aż do śmierci. W grudniu 1987 roku mianowano ją profesorem nadzwyczajnym. Pracy pedagogicznej oddawała się z dużym zaangażowaniem i pasją, starając się przekazać wiedzę, którą niegdyś zdobyła u wybitnych pedagogów. Uważała, że odrobina improwizacji jest na scenie nieodzowna, bo daje rysy niepowtarzalności, jednak można sobie na nią pozwolić dopiero po wnikliwym przeanalizowaniu i przygotowaniu roli w najdrobniejszych szczegółach.

Współpracowała z Teatrem Telewizji, gdzie stworzyła około trzydziestu ważnych kreacji. Wystąpiła m.in. w roli Marii Stuart w dramacie Słowackiego (reż. Ireneusz Kanicki – 1965), Onej w Łagodnej wg Dostojewskiego (reż. Janusz Warmiński – 1968), Amelii w Mazepie (reż. Gustaw Holoubek – 1969), Matki Cenci w Beatrix Cenci Słowackiego (reż. Gustaw Holoubek – 1973) i tytułową bohaterką z Heddy Gabler Ibsena (reż. Jan Świderski – 1974). Dwukrotnie wystąpiła w telewizyjnym Kabarecie Starszych Panów (jako Żona Kustosza w  programie Wieczór XIV i 3/4, 1965). Chętnie i z dużymi sukcesami występowała również w Teatrze Polskiego Radia, w którym stworzyła około stu pięćdziesięciu ról. Nagrała również wiele tekstów w audycjach literackich.

Niemal od początku związana była z polską kinematografią, choć do końca życia uważała się przede wszystkim za aktorkę teatralną. Chłód połączony z wyniosłością i nieco nordycki typ urody, a także doskonale ustawiony głos zadecydowały, że Wanda Jakubowska obsadziła ją w roli Oberaufseherin w Ostatnim etapie (1948). Aktorka „stworzyła postać Niemki z cech nie tylko przeciwstawnych, lecz pozornie wykluczających się – delikatności i okrucieństwa, uroku i zimnej bezwzględności”. Ta wybitna kreacja przeszła do historii polskiego filmu. Kilka lat później zagrała podobną rolę w filmie Andrzeja Munka Pasażerka (1963). Esesmanka Liza w jej wykonaniu stała się kolejną, wybitną kreacją. Do innych znakomitych ról należały Konstancja Gładkowska w Młodości Chopina Forda (1951), Hanka w Piątce z ulicy Barskiej Forda (1953) Krystyna w Pętli Hasa (1957), Joanna Orłowska w telewizyjnej Czarnej sukni Majewskiego (1967).

W 1982 roku Janusz Majewski powierzył pięćdziesięcioletniej wówczas aktorce główną rolę w monumentalnym serialu telewizyjnym Królowa Bona. Śląska musiała się wcielić zarówno w dwudziestodwulatkę (wtedy zaczyna sie akcja serialu), jak i sześćdziesięciotrzyletnią umierająca kobietę. Szczególnie grając dojrzałą bohaterkę, aktorka wzniosła się na wyżyny swojej sztuki. Sceniczna elegancja, wytworność, władczość, emocje, prawda psychologiczna, którą aktorka wydobyła z postaci królowej, zadecydowały, że Bona Śląskiej jest uważana za wybitną kreację polskiego kina.

Choć z warszawskim Studiem Opracowań Filmów współpracowała sporadycznie, to w dubbingu stworzyła kilka wybitnych kreacji, m.in. tytułowe w Teresie Raquin(1960) i Annie Kareninie (1968), Martha (Kto się boi Virginii Woolf?, 1976), lektorki w Kara cięższa niż kara (1966) i Obóz na Przemysłowej (1970). Absolutne mistrzostwo zaprezentowała w roli królowej Elżbiety I (Elżbieta, królowa Anglii, tyt. org. Elisabeth R, 1971), dubbingując angielską aktorkę Glendę Jackson. Kreacja ta do dziś uznawana jest za najwybitniejszą kobiecą rolę w polskim dubbingu. Aktorka była też uznaną lektorką filmów dokumentalnych.

Wielokrotnie uhonorowana, m.in. nagrodą państwową III stopnia za rolę Basi w filmie Dom na pustkowiu (1950), wyróżnieniem na MFF w Cannes za rolę Hanki w filmie Piątka z ulicy Barskiej (1954), nagrodą państwową II stopnia w sekcji filmu za role filmowe w minionym 10-leciu (1955), nagrodą państwową II stopnia za wybitne osiągnięcia aktorskie; nagrodą Komitetu ds. PRiTV za kreacje aktorskie w spektaklach Teatru TV w reżyserii Jerzego Gruzy – Hildy w Skandalu w Hellbergu oraz Pani Stevensen w melodramacie Pomyłka, proszę się wyłączyć (1964), nagrodą za najlepszą rolę kobiecą w filmie Czarna suknia na IV Międzynarodowym Festiwalu Telewizyjnym w Pradze (1967), nagrodą Komitetu ds. PRiTV za rolę Amelii w spektaklu Teatru TV Mazepa (1968), nagrodą Komitetu ds. PRiTV za twórczość radiową i telewizyjną za rok 1968 (1969), Złotym Ekranem w kategorii kreacje aktorskie za role w spektaklach Teatru TV w 1974 Hedda Gabler i Sława i chwała (1975), nagrodą teatralną tygodnika „Przyjaźń” za rolę Arkadiny w Mewie w Teatrze Ateneum w Warszawie (1978), nagrodą I stopnia (zespołowa) przewodniczącego Komitetu ds. PRiTV za osiągnięcia aktorskie, a szczególnie za przybliżenie postaci historycznej, Bony Sforza, w serialu telewizyjnym Królowa Bona (1982), nagrodą za rolę tytułową w Matce w Teatrze Ateneum w Warszawie na 11. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (1985).

Odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1954), Medalem 10-lecia PRL (1955), Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1963), Odznaką „Za zasługi dla Warszawy” (1966), Odznaką 1000-lecia; odznaczeniem „Zasłużony Działacz Kultury”, nagrodą miasta stołecznego Warszawy (1967), odznaczeniem „Zasłużony dla Kultury Narodowej” (1989).

Była żoną reżysera Janusza Warmińskiego (1922–1996).

Aleksandra Śląska zmarła 18 września 1989 roku w Warszawie i została pochowana w kwaterze 339 na Cmentarzu Powązkowskim.

Bibliografia

• Aleksandra Śląska 1925–1989 (red. B. Lasocka), Warszawa 1990;
• Żurawiecki Bartosz, Aleksandra Śląska w: 100 gwiazd filmu polskiego, Poznań 1999;

Andrzej Androchowicz