Osoby

KOSIŃSKI Jan Kazimierz (29 VI 1916 Warszawa - 30 IX 1974 Warszawa), scenograf. Był synem Kazimierza K., polonisty, dyr. Gimn. im. Reja w Warszawie, i Aleksandry Eugenii z Chodnikiewi-czów, mężem Marii z Łodyńskich (ślub 12 VIII 1941 w Warszawie). Po ukończeniu gimn., w 1934-37 studiował w warsz. ASP u M. Kotarbińskiego (malarstwo) i W. Daszewskiego (scenografia) i rów­nocześnie w PIST (1936-37). W 1936 brał udział w wystawie sztuki pol. w Helsinkach prezentując makiety scenografii do "Hamleta" i "Człowieka, który był Czwartkiem", a w 1937 w Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu, gdzie otrzy­mał złoty medal za scenografię do "Elektry" H. Hofmannsthala. Jako scenograf debiutował 5 III 1937 w Warszawie "Czarodziejką" J. Mangera w żydow­skim T. dla Młodzieży (sala T. Nowości). W 1937 w T. Narodowym odbyły się też dwie prem. z jego dek., zaprezentowane przez Warsztat Teatr. PIST-u: "Elektra" Hofmannsthala (21 III), "Cud Świętego An­toniego" (11 IV) oraz próba generalna "Pluskwy". W sez. 1937/38 był scenografem T. Polskiego w Po­znaniu, w którym między październikiem a kwiet­niem opracował dek. i kostiumy do aż dwudziestu, jak sam pisał, "idiotycznych premier, przemalowu-jąc przeważnie te same standardowe ściany". Waż­niejsze prace z tego okresu to: "Ożenek" i "Człowiek, który był Czwartkiem". W październiku 1938 jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej wyjechał do Paryża, gdzie pozostał do kwietnia 1939; w marcu miał indywidualną wystawę projektów sce­nograficznych w Salonie "Orbisu", nast. podróżował po Francji. Po powrocie, 6 VI 1939 w T. Ateneum w Warszawie odbyła się prem. "Szczęśliwych dni" w jego scenografii. Od nowego sez. miał podjąć pracę w t. łódz., co udaremnił wybuch wojny. Podczas okupacji niem. przebywał w Warszawie, dorywczo pracował zarobkowo (projekty etykiet, szyldów, re­klam). Brał udział w konspiracyjnym życiu teatr.; współpracował z T. Żołnierskim Biura Informacji i Propagandy AK ("Komedia garbusów", w tłuma­czeniu własnym i żony Marii), organizował przed­stawienia w pryw. mieszkaniach (m.in. własne insc. "Irydiona", "Fedry"). Po powstaniu warsz., ciężko cho­ry, przebywał kolejno w Pruszkowie, Krakowie i Szczawnicy, gdzie zaczął spisywać dziennik. W sty­czniu 1945 przyjechał do Krakowa, a w marcu został scenografem w T. Miejskim w Katowicach, gdzie pracował do końca sez. (m.in. scenografia do inaug. przedstawienia "Zemsty"). W sez. 1945/46 za dyr. A. Pronaszki był scenografem Starego T. (m.in. "Pigmalion" G.B. Shawa, "Orfeusz" A. Swirszczyńskiej), współpracował także z T. im. Słowackiego i z T. Powszechnym im. Żołnierza Polskiego. Od stycznia do grudnia 1947 pracował w łódz. T. Ka­meralnym Domu Żołnierza (m.in. "Homer i Orchi­dea", "Szklana menażeria") i T. Wojska Pol. ("Śluby panieńskie"); w dalszym ciągu współpracował z t. krak.: Starym i Kameralnym TUR. W 1948 przy­gotowywał scenografie dla scen warsz. Comoedia i Rozmaitości, krak. Starego T. i T. im. Słowackiego oraz dla T. Wielkiego w Częstochowie. Od grudnia 1948 do lutego 1951 pracował w Poznaniu - w Operze im. Moniuszki, T. Nowym, a przede wszy­stkim w Polskim za dyr. W. Horzycy, współtworząc z nim głośne spektakle "Fedry" i "Hamleta". Swą twór­czością starał się wyłamywać z obowiązującego wów­czas schematu "projektowania dekoracji już nie do dramatu, lecz do didaskaliów dramatu". W 1950 otrzymał Nagrodę Państw. II st. za scenografię "Hal­ki" przygotowanej w Operze pozn. (insc. L. Schillera). W 1951-57 był scenografem T. Narodowego w Warszawie (1954-57 wspólny zespół i dyr. z T. Współczesnym); projektował dek. m.in. do "Sułkowskiego" (reż. L. Schiller), "Niemców", "Much" (reż. E. Axer), później gościnnie do "Fedry" (1957) i "Księcia Homburga" (1958) w reż. W. Horzycy. W 1952 otrzymał Nagrodę Państw. III st. za "Sułkowskiego". Od sez. 1957/58 do końca życia był scenografem warsz. T. Dramatycznego (pocz. pn. T. Domu Woj­ska Pol.); w 1957-61 wchodził także wraz z M. Mellerem, L. Renem i J. Świderskim w skład kie­rownictwa artyst. teatru. Był współautorem prawie wszystkich najważniejszych spektakli tej sceny, ta­kich jak: "Dobry człowiek z Seczuanu", "Krzesła", "Wizyta starszej pani", "Proces w Salem", "Kartoteka", "Dia­beł i Pan Bóg", "Król Edyp", "Romulus Wielki", "Kroniki królewskie". Ostatnim jego dziełem były dek. do "Bartleby'ego" (prem. 9 XII 1973). Sporadycznie współpracował z innymi teatrami; przygotował m.in. scenografię do "Intrygi i miłości" (T. Polski, War­szawa 1951), "Mirandoliny" (T. Powszechny, War­szawa 1952), "Halki" (Suomalainen Ooppera, Helsinki 1952), "Legendy o miłości" (T. Nowej Warszawy, 1954), "Dziadów" (T. Polski, Warszawa 1955), "Upio­rów" (T. Ludowy, Warszawa 1957), "Świętoszka" (T. Ateneum, 1957), "Wesela" (T. im. Jaracza, Łódź 1958), "Burzy" Szekspira (T. Ziemi Lubuskiej, 1959), "Kordiana" (T. Wybrzeże, Gdańsk 1959), "Życia Ga­lileusza" (T. im. Słowackiego, Kraków 1960), "Prometeusza w okowach" (T. Polski, Bydgoszcz 1961), "Persefony i Króla Edypa" (T. Wielki, Warszawa 1962), "Fizyków" (T. Powszechny, Łódź 1963), "Sonaty widm" (T. Kameralny, Warszawa 1965), "Kordiana" (T. Polski, Wrocław 1965), "Oedipusa Rexa" (T. Wielki, Warszawa 1965), "Śmierci Dantona" (T. Po­wszechny, Warszawa 1968), "Achilleis" (T. Polski, Poznań 1968), "Legionu" (T. im. Wyspiańskiego, Ka­towice 1969), "Nie-Boskiej komedii" (T. im. Wyspiań­skiego, Katowice 1971). W 1962 otrzymał nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II st. za "Persefonę" oraz "Prometeusza w okowach", w 1969 Nagrodę im. Boya Klubu Krytyki Teatr, przy SDP. W 1960-70 był wiceprezesem Pol. Ośrodka International Theatre Institute (ITI), od 1971 członkiem kolegium reda­kcyjnego "Theatre en Pologne". Od 1964 był do­centem na Wydz. Reżyserii warsz. PWST; w przed­dzień śmierci otrzymał nominację na prof. nadzwy­czajnego. Miał szerokie zainteresowania lit., sam również pi­sał. Już w 1935 wydał tomik esejów "Monologi. Rzecz o nowej sztuce"; w czasie wojny tłumaczył z franc. (m.in. sztuki J. Giraudoux); pisał m.in. "nie­zależne kompozycje nieco surrealistyczne": "Siedem grzechów głównych", "Pieta", powieść bez tytułu, któ­rej fragm. była "Fedra", a także artykuły teatr. (m.in. "Około teatru", "Droga" 1944 z. 3-4). Po wojnie ogłaszał artykuły na tematy teatr., wyd. w 1972 w tomie "Kształt teatru" (wyd. nowe, rozszerzone, Warszawa 1984). Fragmenty prozy ("Coś w rodzaju dziennika czy pamiętnika") i poezji K. zostały opub­likowane w poświęconym mu zeszycie specjalnym "Pamiętnika Teatralnego" (1976 z. 4). W sumie dał oprawę plastyczną 170 prem., w wię­kszości (90) projektując tylko dek., bez kostiumów. Zaliczany do kręgu neorealistów, sam buntował się przeciw tak jednoznacznej formule: "jeżeli ja zo­stałem neorealistą na resztę życia, w takim razie neorealizm musiał wraz ze mną ewoluować, wy­zbywając się niemal wszystkich swoich pierwotnych wyznaczników. Oczywiście nie przeszedłem na po­zycje pikturalizmu powojennej szkoły krakowskiej, zostało wiele z ciągot konstruktywistycznych, ale zmienił się radykalnie stosunek do przestrzeni, do roli koloru, do tworzyw, nie mówiąc o repertuarze form i deformacjach" ("Pamiętnik Teatralny" 1976 z. 4 s. 364). Twórczość scenograficzna K. była wyrazem - formułowanych wielekroć także na pi­śmie - poglądów, iż artysta plastyk nie może pracować w oderwaniu od założeń reżyserskich oraz poetyki dzieła literackiego. Niechętny drobiazgowe­mu opisowi, był też przeciwny umieszczaniu akcji utworu w rzekomo uniwersalnym "tu i teraz", sta­rając się wprowadzać nawet do najbardziej synte­tycznych swych prac elementy pozwalające określić realia historyczne, obyczajowe, artyst. epoki, do której odnosił się dramat. Były to przede wszystkim elementy architektury (kolumna kreteńska w "Elektrze", boniowane kolumny w "Fedrze", brama baro­kowa w "Księciu Homburga", nawiązanie do sceny elżbietańskiej w "Hamlecie"). Występował przeciw popularnej po 1955 modzie "ujednolicania sztuk". Tworzył dekoracje nie ciążące nad całością spekta­klu (choć nieraz nadające mu wysoką rangę), nie­jednokrotnie efektowne, wykorzystujące różne tech­niki artyst. (m.in. projekcje filmowe: chmur w "Dzia­dach", 1955; spękanego nieba w "Księdzu Marku", 1963; drzwi katedry wawelskiej w "Kronikach kró­lewskich", 1968; plakaty graficzne w "Szwejku"). Inte­resowała go gł. organizacja przestrzeni scen.; nie ogłaszając walki ze sceną pudełkową, starał się przezwyciężać jej ograniczenie poprzez odpowiednią kompozycję, m.in. w "Szklanej menażerii" (1948) wy­kazał nie lada kunszt - "wybudował na malutkiej scenie, zagarniając proscenium - dwa pokoje, gmach i ulicę" (S. Kaszyński). Dbał o płynność akcji scen. stosując często zmiany otwarte lub wy­korzystując scenę obrotową ("Dziady" w 1955, "Zemsta" w 1958, "Burza" Szekspira w 1959 i in.). Tworzył dekoracje ułatwiające grę aktorom, często stosując podesty, jedno lub kilkukondygnacyjne ("Dziady"). Czasem była to architektura masywna, monumen­talna, jak np. w "Elektrze", gdzie dał fragm. potęż­nych, ciemnych murów z wąskim paskiem nieba, czy w "Oedipusie Rexie" - wielkie schody, kiedy indziej były to lekkie, ażurowe konstrukcje, wzo­rowane na grafice chińskiej ("Dobry człowiek z Seczuanu"). Zawsze stosował skrót - zaznaczając miejsce akcji fragm. architektury, symbolicznym re­kwizytem (drzewo zamiast parku w "Dobrym czło­wieku z Seczuanu"; w "Kartotece" łóżko bohatera umie­ścił w przestrzeni sugerującej ulicę - z płotem, plakatami, latarnią, w tle obraz Chagalla). Przeciw­ny przenoszeniu "mód malarskich" do teatru ulegał czasem ich wpływom, gł. surrealizmowi ("Muchy", "Kartoteka", "Ksiądz Marek"). Dużą wagę przywiązywał do koloru, światła, właściwego nastroju całości, choć często ograniczał się do projektowania samych dek., opracowanie kostiumów pozostawiając innym. Nierzadko eksperymentował, za każdym jednak ra­zem w "robocie scenograficznej" poza "ścisłym re­spektem dla funkcjonalności", łączył "właściwe klasycystom poczucie ładu z wizjonerstwem" (J. Bogucki). Realizował repertuar b. różnorodny, z prze­wagą sztuk współczesnych. Bibl.: Almanach 1974/75; Czanerle: Panie i panowie; EdS t. 6; Fik: 35 sezonów; Kaszyński: Teatr łódź.; Listy Horzycy, Warszawa 1991; Strzelecki: Plastyka teatr.; Strzele­cki: Kierunki scenografii; WEP (il.); Dialog 1983 nr 9 (J. Bogucki); Kultura 1974 nr 41 (M. Fik); Pam. Teatr. 1976 z. 4 (w całości poświęcony K.; tu m.in. Mała kronika życia i twórczości K., wykaz prac scenograficznych, bibl. publikacji K. i o nim; także il.); Teatr Dramatyczny M. st. Warszawy 1955-1958, Warszawa 1959 (il.); T. Drama­tyczny w Warszawie; Akta, ZASP; Kolekcja Jana Kosińskiego (projekty dek., kostiumów i tzw. teki życiorysowe), MTWarszawa; Archiwum J. Kosińskiego, Zbiory Specjalne Biblioteki ISPAN. Ikon.: A. Stopka: Portret, karyk., rys., tusz, repr. Dz. Lit. 1948 nr 13 oraz portret, tusz, 1948 -MTWarszawa, repr. Pam. Teatr. 1976 z. 4; Fot. - IS PAN, MTWarszawa. Film.: Fragm. kroniki film. z 1965, Arch. WFD; Materiały - Archiwum TYWarszawa. Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994