Osoby

KORIAN Tola, pseud. Tola Janowska, właśc. Antonina Maria z Kopczyńskich (23 stycznia 1911 Poznań – 3 marca 1983 Londyn).

aktorka, pieśniarka, pedagog

Córka aktora Kajetana Kopczyńskiego i śpiewaczki Marii Janowskiej-Kopczyńskiej. Jej pierwszym mężem był malarz Aleksander Żyw (1905–1995), drugim – krytyk literacki i teatralny Tymon Terlecki (ślub 28 listopada 1946 w Londynie).

Początkowo uczyła się w Gimnazjum Urszulanek oraz w Studium dla Dzieci przy Konserwatorium Muzycznym w Poznaniu. W związku z angażem matki do teatru w Akwizgranie (1921) i opery w Lipsku (1923) wyjechała do Niemiec, gdzie kształciła się w Akwizgranie, a następnie w Wyższej Szkole Dramatycznej w Lipsku. Już podczas studiów występowała na scenach niemieckich w Lipsku, Zwickau, Kołobrzegu, Kassel. Na scenach niemieckich występowała pod pseud. Tola Janowska.

Od 1931 poświęciła się pieśniarstwu, śpiewała utwory ludowe, rodzajowe, tradycyjne, nowoczesne w dziewięciu językach. Przybrała wówczas pseudonim Tola Korian. Dawała recitale w Berlinie, Lipsku, Monachium. W latach 1932–33 występowała też w Warszawie: w teatrach Banda, Femina, a także Teatrze Polskim jako Zosia (Dwanaście godzin przygód Warneckiego) i Dorota (Kobieta, która kupiła męża Passeura) oraz w Poznaniu, gdzie była współtwórczynią kabaretu Różowa Kukułka, następnie tamże w kabarecie Kaktus. W 1934 występowała u Tairowa w Teatrze Kameralnym w Moskwie. W tym samym roku zamieszkała w Paryżu i studiowała u Yvette Guilbert. Od 1935 gościła w „nadscenkach” literackich Paryża, Berlina, Monachium, ponownie w Polsce: śpiewała w warszawskim Teatrze 13 Rzędów (sez. 1936/37) i Małe Qui Pro Quo (sez. 1937/38) oraz w Poznaniu i Krakowie, skąd udała się na występy do Londynu, Aten, Moskwy. Jej repertuar liczył już wówczas ponad czterysta pozycji w kilkunastu językach i dialektach.

W czasie II wojny światowej była m.in. sekretarką tygodnika „Polska Walcząca” wychodzącego w Anglii pod redakcją Tymona Terleckiego. Dawała też koncerty dla oddziałów wojska polskiego. Działalność koncertową kontynuowała potem od 1948 m.in. w Paryżu, Belgii, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Francji, Włoszech. Mieszkając stale w Londynie, od 1949 brała udział w programach Mariana Hemara, występowała też w sekcji francusko-kanadyjskiej, potem polskiej radia BBC, w brytyjskiej telewizji. W latach 1953–80 dawała koncerty kolęd dziesięciu krajów w Londynie, na prowincji i w Sztokholmie. Grała w Teatrze ZASP w Londynie, jej rola w Hipnozie Cwojdzińskiego uznana została przez „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” za najlepszą kreację aktorską roku 1962. Od 1965 mieszkała w Chicago, gdzie ukończyła romanistykę i literaturę porównawczą (w 1969, a w 1977 uzyskała doktorat), następnie sama wykładała język i literaturę francuską na uniwersytetach w Indiana, Chicago i St. Xavier’s College w Chicago. W 1978 wróciła do Londynu, gdzie kontynuowała swą działalność artystyczną, w sezonie 1981/82 odbyła tournée koncertowe po Kanadzie i Stanach, po powrocie do Londynu grała do ostatnich dni w sztuce Thomasa Pod mleczną drogą oraz w telewizyjnej adaptacji Małej Apokalipsy Konwickiego.

W pierwszą rocznicę śmierci ukazała się w Londynie książka pt. Tola Korian. Artystka słowa i pieśni.

Bibliografia

• Tola Korian. Artystka słowa i pieśni, red. Katarzyna Fejcher-Akhtar, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1984 [32 teksty różnych autorów, m.in. Jadwiga Jurkszus-Tomaszewska, Tamara Karren, Stanisław Baliński, Konstanty A. Jeleński, Leopold Kielanowski, Zofia Kozarynowa, Tadeusz Nowakowski, Zofia Romanowiczowa, Feliks Topolski, Felicja Krancowa, Zdzisław Broncel, Kazimierz Smogorzewski, Czesław Halski, Wiktor Weintraub, Karol Zbyszewski, Jerzy Lerski, Jerzy A. Kawka, Szymon Laks, Henryk Vogelfaenger-Barker („Tońko”), Czesław Bednarczyk];
• Artyści emigracyjnej Melpomeny [w:] Almanach sceny polskiej 1982/83, Warszawa 1987;
• Korian Tola [hasło w:] Słownik biograficzny teatru polskiego, t. 3: 1910–2000, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017, s. 549–551.

Film Teatr Toli Korian

Teatr Toli Korian, realizacja i produkcja Mieczysław Wazacz, film dokumentalny, 44:39, rok prod. 2006.
Dostępny na profilu producenta w serwisie Youtube. 

Biogram w SBTP

KORIAN Tola, pseudonim Tola Janowska, właściwie Antonina Maria z Kopczyńskich, primo voto Żyw, secundo voto Terlecka (23 stycznia 1911 Poznań – 3 marca 1983 Londyn),

aktorka, pieśniarka. 

Była córką aktora Kajetana Kopczyńskiego (zob. t. 1) i śpiewaczki Marii Janowskiej-Kopczyńskiej (zob. t. 2); jej pierwszym mężem był malarz Aleksander Żyw, drugim krytyk literacki i teatralny Tymon Terlecki (ślub 28 listopada 1946 w Londynie). Uczyła się początkowo w Gimnazjum Urszulanek w Poznaniu oraz w Studium dla Dzieci przy poznańskim Konserwatorium Muzycznym. W 1921, z matką, wyjechała do Niemiec (matka została zaangażowana do teatru w Akwizgranie, a od 1923 do opery w Lipsku). W 1921–27 uczęszczała do Victoria Gymnasium w Akwizgranie. W 1927–29 studiowała aktorstwo w Szkole Dramatycznej przy Teatrze Miejskim w Lipsku, w ramach zajęć szkolnych także występowała. Po ukończeniu studiów, na sezon 1929/30 zaangażowała się do Teatru Miejskiego w Zwickau, a na sezon 1930/31 do Kleines Theater w Kassel; w przerwie między sezonami występowała na scenie niemieckiej w Kołobrzegu (wtedy Kolberg). Jedne z pierwszych jej występów solowych miały miejsce w maju 1931 w słynnym Kabarett der Komiker w Berlinie. Na niemieckich scenach występowała pod panieńskim nazwiskiem  matki, jako Tola Janowska. 

W czerwcu 1931 przyjechała do Poznania. Przybrała pseudonim Korian. Od 13 czerwca do 31 sierpnia tego roku występowała w rewii J. Laskowskiego w poznańskim kinie „Metropol”, a od października do lutego 1932 należała do objazdowego zespołu Władysława Brackiego, z którym m.in. dwukrotnie wyjeżdżała na występy na Pomorze. W lutym 1932 na zaproszenie Artura Marii Swinarskiego występowała w kabarecie Kaktus, a w marcu i kwietniu tego roku w kabarecie Różowa Kukułka Ludwika Pugeta w Poznaniu. Wzięła udział we wszystkich czterech programach kabaretu, w których recytowała i śpiewała w kilku językach. Zdobyła uznanie poznańskiego środowiska artystycznego i pochlebne recenzje w prasie. Po zamknięciu Różowej Kukułki występowała w słynnym teatrze Simplicissimus w Monachium. W czerwcu 1932 otrzymała od Juliana Tuwima zaproszenie na występy w kabarecie Banda w Warszawie (w sezonie 1932/33 pod wspólną dyrekcją z Teatrem Polskim i Małym Arnolda Szyfmana). W Bandzie debiutowała w programie inauguracyjnym Gaudeamus igitur we wrześniu 1932; wysoko oceniona przez prasę, występowała tu do końca sezonu 1932/33, a w grudniu także w warszawskim kabarecie Femina. Na scenie Teatru Polskiego zagrała w tym sezonie rolę Zosi (Dwadzieścia godzin przygód) i Doroty (Kobieta, która kupiła męża). 

Nieregularne występy wynikające z krótkiego życia kabaretowych scenek spowodowały, że w tym czasie zdecydowała się na własne koncerty, nadając im formę recitalu, którą doskonaliła i której pozostała wierna do końca swej działalności. Sama wyszukiwała wartościowe teksty utworów poetyckich i pieśni. Śpiewała utwory tradycyjne, ludowe, a także nowoczesne, rodzajowe, w kilku językach. Były wśród nich m.in. średniowieczne ballady francuskie, piosenki angielskie, włoskie i polskie, dramatyczne ballady Kurta Weila. Prawie zawsze przedstawiała repertuar wielojęzyczny w oryginale. Pieśni obcojęzyczne, których treść objaśniała w języku publiczności, przeplatała utworami poetyckimi. W czerwcu 1933 wystąpiła z koncertem w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie, w styczniu 1934 w warszawskim teatrze Cyganeria, w lutym tego roku w Poselstwie Polskim w Moskwie oraz w tamtejszym Teatrze Kameralnym, zaproszona przez jego dyrektora Aleksandra Tairowa. Pod koniec 1934 zamieszkała w Paryżu. W 1935 uczestniczyła w kursach interpretacji pieśni prowadzonych przez Y. Gudbert, asystowała w jej wykładach. W 1937–39 przyjeżdżała do Polski; w Warszawie występowała m.in. w styczniu 1937 w Teatrze 13 Rzędów, w grudniu 1937 i styczniu 1938 w kabarecie Małe Qui Pro Quo, poza tym w kawiarni Instytutu Propagandy Sztuki, a w maju 1939 w kawiarni Zodiak; w Krakowie i Poznaniu dawała recitale w salach towarzystw muzycznych. W dalszym ciągu koncertowała w Niemczech, gdzie po raz ostatni wystąpiła w kwietniu 1939 w Kabarett der Komiker w Berlinie. W marcu 1938 śpiewała w Paryżu w Salle Chopin-Pleyel, a w grudniu tego roku w Petit Casino. 

Po wybuchu II wojny światowej zgłosiła się do formujących się we Francji oddziałów Armii Polskiej, występowała dla żołnierzy polskich w Coetquidan, w Ośrodku Wyszkolenia w Thouars (np. 3 maja 1940 na koncercie z okazji rocznicy Konstytucji 3 Maja), pracowała w nasłuchu Polskiej Agencji Telegraficznej, a następnie jako sekretarka w tygodniku „Polska Walcząca” pod redakcją Tymona Terleckiego (do 1940 we Francji, a po ewakuacji, do 1949 w Wielkiej Brytanii). Podczas wojny objeżdżała z koncertami obozy wojsk sprzymierzonych, stacjonujących na terenie Wielkiej Brytanii. 

Po wojnie, mieszkając stale w Londynie, występowała w polskich kabaretach i teatrach emigracyjnych. W Teatrze Hemara w 1949–57 wystąpiła w kilku rewiach, np.: Sen nocy nieletniej, Ostatni bal, Goście mile widziani, w Teatrze Ref-Rena w rewiach: Dla ciebie wszystko (1954), Poczekaj Hanke (1955). Brała udział w kilku programach kabaretu Pod Grzybkiem, m.in. w 1952 w Ta banda z Qui Pro Quo. W 1958, w rewii Wiktora Budzyńskiego i Ryszarda Kiersnowskiego Wiele hałasu o nic, wystąpiła jako George Sand w jednoaktówce Na Majorce. Występowała z własnymi koncertami pieśni w Ognisku Polskim, tradycyjnie co roku z wieczorami kolęd, a także z recytacjami poezji. 

Grała również w teatrach dramatycznych: Teatrze Polskim Związku Artystów Scen Polskich (do 1954 Polski Teatr Dramatyczny, do 1956 Teatr Polski im. Słowackiego), m.in.: Joasa (Sędziowie, 1951), jedną z Parek (Zygmunt August, 1952), Oheyową (Męczeństwo Piotra Oheya, 1961), Żonę sierżanta (Policja, 1961), Renę (Hipnoza; 1962, rola uznana przez „Dziennik Polski” za najlepszą kreację tego toku), Teatrze Aktora Wojciecha Wojteckiego: Wandę (Grube ryby, 1952), Teatrze dla Dzieci i Młodzieży Syrena Przybłędę (Zaczarowane noce, 1960), Teatrze Rozmaitości Dulską (Moralność pani Dulskiej, 1959; było to jedyne przedstawienie tego teatru). Brała udział w wielu imprezach artystycznych w Ognisku Polskim, często w wieczorach autorskich pisarzy i poetów polskich na emigracji, np. wieczorach poezji Stanisława Balińskiego (1955) i Kazimierza Wierzyńskiego (1958), jubileuszu Zygmunta Nowakowskiego (1963), spektaklach jubileuszowych Związku Artystów Scen Polskich i Teatru Polskiego, np. w przedstawieniu Kramu z piosenkami z okazji 20-lecia Teatru Polskiego na emigracji (1964). Była członkinią Związku Artystów Scen Polskich za Granicą. 

Od 1954 pracowała w Kanadyjskiej Sekcji BBC, potem w jego Sekcji Polskiej, gdzie przygotowywała programy poświęcone muzyce, teatrowi, literaturze i sama występowała przed mikrofonem. W 1949–71 współpracowała z działającą przy UNESCO International Folk Music Council i jako tłumaczka, a jednocześnie znawczyni przedmiotu, jeździła na kongresy i konferencje. Z własnymi koncertami pieśni występowała w krajach Europy, w miastach Ameryki Północnej i Kanady. W 1965, z mężem, który został profesorem na Uniwersytecie w Chicago, wyjechała do USA. W 1966–69 studiowała romanistykę na University of Chicago; równocześnie do 1970, wykładała język francuski i literaturę w University of Indiana, a następnie w St. Xavier College w Chicago. W 1977 tamże, na uniwersytecie ukończyła studia doktoranckie, otrzymując stopień doktora literatury porównawczej na podstawie pracy poświęconej dramatowi epoki symbolizmu i trzem jego przedstawicielom: Stéphane’owi Mallarmému, Hugo von Hofmannsthalowi i Stanisławowi Wyspiańskiemu. W 1978 wróciła z mężem do Londynu. Wystąpiła jeszcze kilkakrotnie w Teatrze Polskim Związku Artystów Scen Polskich, m.in. w wieczorze Perły kabaretu Hemara (1980) i w programie złożonym z fragmentów utworów dramatycznych pod tytułem Wszystkiego po trochu (1981; była współautorką scenariusza). W tak zwanych Czwartkach Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego w Londynie wystąpiła z koncertem Kolędy wielu narodów (styczeń 1980), w teatrze czytanym w Pod mleczną drogą (grudzień 1980). W Teatrze Nowym Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego w Londynie w inscenizacji Małej apokalipsy (premiera 1 grudnia 1982) zagrała kilka ról: Huberta, Staruszka w tłumie, Towarzyszkę Sacher, Kelnerkę i Towarzysza Kobiałkę. Ostatni raz wystąpiła na koncercie z okazji 40-lecia Związku Artystów Scen Polskich za Granicą, śpiewała Piosenkę Maryli Hemara (29 stycznia 1983). 

Znakomita artystka, pieśńiarka-diseuse o własnym, oryginalnym stylu, polska «Yvette Guilbert», jak nazywała ją krytyka, błyskotliwa intelektualistka, poliglotka, recytująca i śpiewająca w kilkunastu językach świata, głęboki znawca pieśni religijnych, dworskich, ludowych 

(Leopold Pobóg-Kielanowski).

Tajemnica jej artyzmu leżała przede wszystkim w symbiozie tekstu, muzyki i ekspresji, wyrażanej najsubtelniejszymi metodami, nieznaczną grą rąk, ruchów, kroków. Dzięki temu, dzięki tej oszczędności środków potrafiła ona zawrzeć cały dramat w kilku zwrotkach piosenki. A są to piosenki tak różne, jak średniowieczne ballady francuskie, legendy religijne, piosenki miłosne polskie czy angielskie, dramatyczne ballady

z «Opery za trzy grosze», czy też dla niej napisane satyry Hemara”

(Tamara Karren).

Mała, drobna, perkatonosa, o bardzo bystrym spojrzeniu jasnych oczu, była jedyną chyba w Polsce przedwrześniowej reprezentantką specyficznego stylu spod znaku «lekkiej muzy». Skala jej głosu nie przekraczała jednej oktawy, ale w tej skali

i w tych ograniczonych możliwościach formalnych mieścił się wielki, wyrafinowany talent, który przy wnikliwej inteligencji – umożliwiał jej tak świetne interpretowanie piosenek pisanych

w rozmaitych stylach i różnych językach [...] Brak walorów wokalnych zdołała zastąpić walorami dramatycznymi, sceniczno-estradowymi. Tola była praw dziwą polską diseuse – genre mało znany i bardzo trudny – na pół pieśniarski, na pół recytatorski. Finezję jej interpretacji podkreślała subtelność

w podawaniu tekstu, znakomita dykcja i wrodzona wrażliwość artystyczna 

(Czesław Halski). 

Jej bogate, przez dziesiątki lat gromadzone zbiory muzyczne i teatralne, po śmierci artystki, przekazane zostały do Zbiorów Specjalnych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Stanowią znakomite archiwum, o dużej wartości naukowej i artystycznej. W 1984 w Londynie wydano zbiór wspomnień pod tytułem Tola Korian. Artystka słowa i pieśni. 

Bibliografia

Almanach 1982/83; Artyści emigracyjnej Melpomeny 1939–95 (il.); Boy: Pisma t. 24, 25, 27; Dymek z papierosa s. 386, 395, 397, 400, 402 (il.); EM; Cz. Halski: 6 lat Perypetie wojenne 1939–1945, Londyn 1991; Krasińska: Warsz. sceny; Lorentowicz: T. Polski; A. Mieszkowska: Ja, kabareciarz. Marian Hemar od Lwowa do Londynu, Warszawa 2006 (il.); Pozn. wspominki s. 397, 398, 497, 501; Sempoliński: Wielcy artyści; T. Terlecki. Korespondencja teatralna 1955–1991. Wybór i oprac. M. Kuraś. Warszawa 2016 (il.); Wierzyński: Wrażenia; Tola Korian. Artystka słowa i pieśni. Red. K. Fejcher-Akhtar, Londyn 1984 (il.; stąd cyt.: T. Karren, L. Pobóg-Kielanowski); As 1936 nr 21 (il.); Dialog 1985 nr 5 (L. Jabłonkówna: Tola Korian we wspomnieniach); Dz. Pol. i Dz. Żołnierza 1983 (7 III), 1984 (13 VI); Kur. Warsz. 1932 nr 248, 264, 353, 1933 nr 122, 1937 nr 23, 337; Pam. Teatr. 1982 z. 1–4 (T. Korian: Epizod z „Bandy”), 1986 z. 1 s. 153–168 (K. Fejcher-Akhtar: Archiwum Toli Korian; il.), 1988 z. 1–2 s. 3, 42, 50, 60 (il.), 59–106 (il.). 131–178 (K. Fejcher-Akhtar. O Toli Korian; il.), 1991 z. 2 s. 315–316, 2011 z. 3–4 (numer monograficzny poświęcony T. Terleckiemu: il.) 2012 z. 1–2 s. 339, 355, 357, 374, 375, 379; Ruch Muz. 1983 nr 12; Teatr 1983 nr 7 (il.); Tyg. Ilustr. 1933 nr 2 (il.); Tyg. Powsz. 1985 nr 17; Życie Codz. 1993 nr 48; Arch. Toli Korian, Zb. Specjalne, IS PAN. 

Ikonografia

M. Bohusz-Szyszko: Portret, olej, płótno, 1980 – własność pryw., repr. Pam. Teatr. 2011 z. 3–4, il. 3 po s. 272; A. Żyw: Portret, karyk., rys., piórko, 1934, repr. Pam. Teatr. 1988 z. 1–2 s. 137; H. Gotlib: Portret, rys., oł., lata 40. – własność pryw., repr. fot. Arch. T. Korian, Zb. Specjalne IS PAN; J. Audiberti: Portret, karyk., rys. „Tola Korian regarde le dieu de la chanson”, Paryż 1948 i F. Topolski: Portret, rys. – repr. Tola Korian. Artystka słowa i pieśni, Londyn 1984; H. Smoczyński: Portret, karyk., rys., repr. Dymek z papierosa po s. 408; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.