Osoby

Aktor, pedagog

Pracę na scenie rozpoczął w 1961 roku w Teatrze Lalek w Nowej Hucie, tuż po maturze w krakowskim Liceum Sztuk Plastycznych. Od 1964 był w zespole Teatru Groteska, w drugiej połowie lat 60. współtworzył Teatr STU. Po studiach w krakowskiej PWST (ukończonych w 1969) i jednosezonowym angażu w Teatrze Rozmaitości, zostaje zaproszony do zespołu Starego Teatru, w którym debiutuje rolą Filipa w przedstawieniu Król Mięsopust Rymkiewicza w reżyserii Bogdana Hussakowskiego – 11 października 1970 roku. Współpracując z wieloma teatrami – m.in. Narodowym, Dramatycznym, Na Woli, Ateneum czy Polonia w Warszawie oraz STU, Ludowym i Juliusza Słowackiego w Krakowie – do dziś niezmiennie pozostaje wierny zespołowi i scenie przy pl. Szczepańskim.

Jerzy Trela – artysta gigantycznego talentu o nieograniczonych możliwościach: „Trela to zjawisko. W moim przekonaniu jest to człowiek dotknięty palcem bożym, nieświadomy wartości swego talentu. Korzysta z niego podobnie jak Aztekowie, którzy złota używali do wyrobu najprostszych narzędzi. Jest szalenie skromny i pokorny. Jurek to zwyczajność przy nadzwyczajności” – powiedział przed laty w Muzeum Historycznym, podczas wernisażu wystawy poświęconej artyście, Jerzy Bińczycki.

Kilkadziesiąt ról stworzonych przez Jerzego Trelę w Starym Teatrze głęboko wpisuje się w powojenną historię tej sceny. Spotkanie z charyzmatycznym inscenizatorem Konradem Swinarskim – poczynając od roli Piotra w przedstawieniu Żegnaj, Judaszu Iredyńskiego po wyznaczające nowe sensy w odczytywaniu romantycznej tradycji kreacje Gustawa-Konrada w Dziadach Mickiewicza i Konrada w Wyzwoleniu Wyspiańskiego – wydobyło i ukształtowało niezwykłą osobowość aktora. Stanisław Wyspiański to autor, który w sposób szczególny wyznaczył miejsce Jerzego Treli w teatrze. Zawsze, gdy aktor wraca do monologu Konrada z II aktu Wyzwolenia „Chcę, żeby w letni dzień, w upalny letni dzień…” – wypowiedzianego po raz pierwszy w 1974 roku – nasuwa się nieodparte przeświadczenie, że nikomu się już nie uda powiedzieć tekstu Wyspiańskiego z tą siłą prawdy i człowieczeństwa, co temu artyście.

Znakomitą szkołę aktorskiego rzemiosła otrzymał Trela, pracując pod mistrzowskim okiem Jerzego Jarockiego, który dostrzegł w jego aktorstwie cechy silnie charakterystyczne: świadomy dystans, autoironię, doskonałe wyczucie groteskowego absurdu. Artysta zagrał w kilkunastu przedstawieniach reżysera m.in.: w Szewcach Witkacego, gdzie stworzył groteskową rolę Czeladnika I, w słynnym przedstawieniu Wiśniowego sadu Czechowa – jego Jasza bawił pozą „światowca”, arcykomiczne cechy wydobył aktor również z postaci Ziemlaniki w Gogolowskim Rewizorze, a wykreowany przezeń Clarin w spektaklu Życie jest snem Calderona – błazen-filozof, pochlebca i tchórz – to niejednoznaczny, złożony typ osobowości. Wieloletnia współpraca z reżyserem tak bezkompromisowym, precyzyjnym, do bólu konsekwentnym jak Jerzy Jarocki przyniosła po latach fascynujące kreacje Ojca w Ślubie Gombrowicza i Mefistofelesa w Fauście Goethego – role, w których świadomy swej dojrzałości artysta niemal dotyka absolutu.

Odmienna, silnie inspirująca była współpraca aktora z Andrzejem Wajdą. Zaowocowała m.in. złożoną, niejednoznaczną postacią Claudiusa w inscenizacji Tragicznej historii Hamleta księcia Danii Shakespeare’a, pełnokrwistego apodyktycznego sarmaty Rejenta Milczka w Zemście Fredry oraz Poety w Weselu Wyspiańskiego.

Szczególne miejsce w swoich inscenizacjach wyznaczył Treli wybitny wizjoner teatru Jerzy Grzegorzewski. Poczynając od zbuntowanego, agresywnego Jaśka, stanowiącego kontrapunkt dla innych postaci Wesela, poprzez utkanego z grozy i absurdu Pułkownika Abłoputo w Tak zwanej ludzkości w obłędzie wg Witkacego, aż po wzruszającą, symboliczną obecność w Dziadach – XII improwizacjach na podstawie dramatu Adama Mickiewicza.

Następną tajemnicę odkrył w artyście Krystian Lupa, powierzając mu tytułową rolę w Powrocie Odysa Wyspiańskiego, a po latach powrócił do współpracy z aktorem w inscenizacji II cz. Lunatyków Brocha, w której Trela stworzył przejmującą kreację Joachima von Pasenowa.

Z Mikołajem Grabowskim spotkał się po raz pierwszy w 1983 roku, grając gościnnie w Teatrze im. J. Słowackiego w jego słynnej inscenizacji Irydiona, gdzie stworzył postać nieśmiertelnego Masynissy – wcielenie wiecznego Szatana. Po latach na scenie Starego Teatru w zbudowanym przez reżysera na podstawie Dziennika i Trans-Atlantyku spektaklu Tango Gombrowicz Jerzy Trela wcielił się w postać Gombrowicza, alter ego pisarza, a monolog Starego Aktora w Wyzwoleniu Wyspiańskiego w nowoczesnej, przewrotnej interpretacji Grabowskiego stał się symboliczną parabolą rozpoczętego przed laty „dyskursu” artysty z wielkim postromantykiem. Wywołująca salwy śmiechu, grana przez wiele sezonów rola Majora w komediowym szlagierze teatru – Damy i huzary Fredry w reżyserii Kazimierza Kutza (z którym artysta wielokrotnie pracował, tworząc kreacje w najwybitniejszych przedstawieniach Teatru TV) – była połączeniem mistrzowskiego warsztatu, wycyzelowanej komediowej formy z naturalną vis comica aktora. Podobnie jak zagrany w kolejnej inscenizacji reżysera, zagubiony na symbolicznej stacji w drodze do „nowej” Polski Ojciec z Pieszo Mrożka – groteskowy, podszyty absurdem, dramatyczny.

Piotr Cieplak, powierzając artyście tytułową rolę w przedstawieniu Król umiera, czyli ceremonie Ionesco (2008), dokonał swoistego rozrachunku z przeszłością artystyczną Jerzego Treli, z jej wielkim bogactwem, złożonością, z rozdawanym szczodrą ręką artysty „azteckim złotem”.

Profesor Jerzy Trela przez wiele lat uczył aktorskiego rzemiosła studentów PWST w Krakowie, w latach 1984–1990 wielce się zasłużył uczelni jako jej rektor. Artysta był laureatem wielu nagród teatralnych, filmowych, telewizyjnych. W 2011 roku został uhonorowany przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

(eb)

Źródło: Cyfrowe Muzeum Starego Teatru

Moje historie – Jerzy Trela [wideo]

Spotkanie z Jerzym Trelą z cyklu „Moje historie”.
Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, 24 października 2016. Prowadzenie Mike Urbaniak.

Wielkie monologi [wideo]

Najsłynniejsze polskie monologi romantyczne w wykonaniu Jerzego Treli. Wykorzystano fragmenty monologów ze spektakli w reżyserii Konrada Swinarskiego i Jerzego Grzegorzewskiego oraz wiersz Fortepian Szopena Cypriana Kamila Norwida. Nagrania dokonano 17 i 18.09.2013 r. w kościele Św. Zofii w Bobowej. Scenariusz i reżyseria: Krzysztof Jasiński, muzyka: Zbigniew Preisner, śpiew: Teresa Salgueiro, moog: Józef Skrzek, organy Hammonda: Konrad Mastyło, chór: Jan Mędrala, Sławomir Biernat, Józef Dwojak, Kamil Barczewski, Stanisław Drużkowski, Marek Półtorak, dyrygent: Zbigniew Preisner; w epizodzie Chłopca: Jakub Trela. Realizacja TV: Stanisław Zajączkowski.
Źródło: youtube/Teatr STU